Інвентар НКС

Вобласць: Раён:

Традыцыйны роспіс на шкле ў Бярозаўскім і Пружанскім раёнах Брэсцкай вобласці

Шыфр (у Дзяржаўным спісе): 13БК000168

Дата ўключэння: 20/03/2023

№ пратакола Рады: Пратакол пасяджэння Беларускай рэспубліканскай навукова-метадычнай рады па пытаннях гісторыка-культурнай спадчыны ад 06.03.2023 № 04-01-02/1. Пастанова Міністэрства культуры ад 20.03.2023 № 56.

Шыфр (у Інвентары): НКС-20230428-Б

Звесткі аб адказнасці адносна НКС

Куратар:

Выяўленне элементаў НКС

Назва:

Традыцыйны роспіс на шкле ў Бярозаўскім і Пружанскім раёнах Брэсцкай вобласці

Другая назва элемента НКС (прынятая ў канкрэтнай супольнасці, лакальны варыянт):

Размалёўка на шкле, маляванка, роспіс па шкле

Адпаведная(ыя) супольнасць(і), група(ы) альбо індывідуум(мы):

Майстры народнай творчасці і жыхары гарадоў Бяроза і Пружаны, аг. Першамайскі, аг. Спорава, аг. Стрыгінь і іншых вёсак Бярозаўскага раёна, вёсак Слабудка, Новыя Засімавічы і іншых вёсак Пружанскага раёна, кіраўнікі і ўдзельнікі студый, клубаў і гурткоў народнай творчасці.

Арэол распаўсюджвання:

Брэсцкая вобласць » Пружанскі раён » в. Новыя Засімавічы ; Брэсцкая вобласць » Бярозаўскі раён » г. Бяроза; Брэсцкая вобласць » Бярозаўскі раён » г. Пружаны; Брэсцкая вобласць » Бярозаўскі раён » аг. Спорава; Брэсцкая вобласць » Бярозаўскі раён » аг. Стрыгінь; Брэсцкая вобласць » Пружанскі раён » в. Слабудка;

Кароткае апісанне элемента:

Роспіс на шкле прадстаўляе сабой від народнага мастацтва, які на тэрыторыі Беларусі атрымаў распаўсюджванне ў другой палове XIX - пачатку XX ст., калі ў народным побыце шкло становіцца больш даступным. З пачатку XX ст. вылучыўся ў самастойны від дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, распаўсюджанага па ўсёй тэрыторыі Беларусі. Традыцыйны роспіс на шкле на Беларусі быў у асноўным – арнаментальна-дэкаратыўны. Асновай беларускага роспісу на шкле былі чыстыя колеры без паўтона і колеравых пераходаў і выкарыстанне фольгі. Распісвалі шкло па разнаму: празрыстым колеравым лакам, падкладваючы скамканую фольгу; алейнымі ці друкарскімі краскамі; часам распісвалі і шко і падкладачную паперу, якая прасвечвалася скрозь празрысты лак.
Тэхналогія роспісу на шкле: спачатку пяром “зорачкай” чорнай тушшу малюецца контур эскіза (у становішчы “наадварот”). Калі ён засохне, тады размалёўваецца краскамі ад больш буйных дэталяў да самых дробных.
На прамавугольных кавалках шкла алейнымі фарбамі малявалі абразкі, дэкаратыўныя арнаментальныя і сюжэтныя кампазіцыі. Асноўная тэматыка – зааморфныя (жывёлы, птушкі ў кветкавых гірляндах) і раслінныя матывы (букеты, кветкі, вазоны), а таксама краявіды, казачныя сюжэты і інш., выкананыя сакавітымі фарбамі, часта з чорнай абводкай па контуры на белым, чорным, сінім фоне. Пад малюнкі, выкананыя празрыстымі лакамі, часам падкладвалі фольгу. Выявы раслін, жывёл, птушак і людзей былі плоскасныя, з рознымі цікавымі абрысамі. Узоры роспісу на шкле ўносілі ў традыцыйны інтэр’ер народнага жылля гучны мажорны акцэнт, пераклікаліся з роспісам на куфрах, дыванах, пабеленых сценах печаў, тканымі і вышыванымі ўзорамі. [13]
Гістарычны арэал бытавання прадстаўленай традыцыі налічваў 24 населеных пункты ў Бярозаўскім і 17 населеных пункты ў Пружанскім раёнах.
Размалёўкі на шкле з'яўляюцца відам народнага жывапісу, якія па стылі, кампазіцыйнаму і колераваму рашэнню вельмі разнастайныя. Найбольшага развіцця дасягнуў у 1920-1960-я гг., калі маляванкі сталі абавязковай дэталлю вясковых інтэр’ераў. У 1970-я гады дадалася праца з празрыстымі лакамі. Макоўчык Алена Васільеўна з в. Совіна Бярозаўскага раёна яшчэ па сённяшні дзень можа распавесці гэтую тэхналогію роспісу.
Потым, амаль да 1980-х гадоў адчувалася зніжэнне цікавасці да гэтага майстэрства, паменьшылася колькасць майстроў. Разам з тым, дзякуючы адзінкавым майстрам Барозаўскага і Пружанскага раёнаў, якія працягвалі традыцыю і не давалі ёй цалкам знікнуць, мастацтва роспісу на шкле працягвала існаваць. Працэс аднаўлення традыцыі распачаўся ў другой палове
1980-х гг. шляхам правядзення выстаў і майстар-класаў, конкурсаў, заняткаў, збірання калекцый. У мерапрыемствах бралі ўдзел носьбіты традыцыі, якія дзяліліся сваімі навыкамі з маладымі мастакамі.
На Пружаншчыне, пачала грунтоўна даследваць і навучаць гэтаму віду творчасці дорослых і дзяцей – народны майстар Беларусі Марыя Кулецкая 1950 г.н. Марыя Мікалаеўна зладзіла экспедыцыі па вывучэнню традыцыі роспісу на шкле амаль па ўсім раёне, вывучала работы носьбітаў традыцый, каб засвоіць іх манеру і аднавіць тэхніку малявання. Кожную з карцін майстроў дэталёва вывучыла, а потым сама ўзялася за працу. Маляванкі яна не капіравала — толькі пераймала тэмы, асвойвала почырк народных мастакоў. Цікавасць да гэтага віду творчасці пераняла ад свайго бацькі Клімашэвіча Мікалая Рыгоравіча і маці Еўдакіі Мікіцічны з в. Кабылаўка. Перадала свае веды дачцэ Мамановіч Ірыне Міхайлаўне. Малююць на шкле і ўнукі майстра. Марыя Мікалаеўна вяла і вядзе папулярызацыю роспісу на шкле з дапамогай правядзення выстаў і майстар-класаў для розных катэгорыях насельніцтва, заахвочвае маладых мастакоў.
Народны майстар Беларусі Тацянна Зданевіч даследвала тэхналогію роспісу на шкле падчас экспедыцый, якія былі арганізаваны ў 26 вёсках Бярозаўскага раёна. Майстар зберагае тэхніку роспісу майстроў Бярозаўшчыны, адлюстроўвае ў сваіх працах і дэманструе на майстар-класах і выставах. Перадала майстэрства роспісу на шкле сваім дзьвум дочкам і 127 вучням.
Непасрэдныя стасункі з пакаленнем сталых майстроў на Бярозаўшчыны і Пружаншчыне мелі 19 майстроў. Сёння яны з’яўляюцца паўнавартаснымі пераемнікамі сакрэтаў рамяства, працуюць у традыцыйных формах маляванкі з адметнымі вобразамі і сюжэтамі, характэрнымі для індывідуальнай творчасці.
У народнай культуры бярозаўскія і пружанскія размалёўкі на шкле маюць характар адметнай мастацкай традыцыі з адмысловымі прыёмамі выканання, кампазіцыйнымі схемамі і высокім узроўнем стылізацыі раслінных і анімалістычных форм. Шклінкі-маляванкі мелі арнаментальна-дэкарататыўную структуру кампазіцыі, плоскаснае рашэнне, страчвалі натуральнасць форм, набылі мнагаколернасць абмежаваную лакальнымі фарбамі. Тыпалагічна ў Бярозаўскім і Пружанскім раёнах прадстаўлены ўсе віды дэкаратыўных роспісаў на шкле.
Маладыя майстры працягваюць традыцыю роспісу на шкле на Бярозаўшчыне і Пружаншчыне, не дазволяюць знікнуць гэтай з’яве. Яны лічаць, што роспіс на шкле з’яўляецца мастацкім адлюстраваннем рэчаіснасці, аказвае моцнае ўздзеянне на развіццё асобы, фарміруе пачуцці, думкі, развівае эстэтычны густ, прывівае любоў да гісторыі і традыцый нашых продкаў.

Ідэнтыфікацыя і апісанне элемента

Катэгорыя элемента:

Традыцыйныя рамёствы » Iнсітны жывапіс

Веды і навыкі, якія могуць быць карыснымі і цікавымі сучасным спажыўцам:

Неабходна выдзяліць функцыю самаідэнтыфікацыі мясцовай культуры, бо размалёўкі на шкле з’яўляюцца яркім феноменам культуры ў Бярозаўскім і Пружанскім раёнах, маюць сваю багатую гісторыю развіцця, шырокі арэал распаўсюджвання і пры пэўнай падтрымцы дзяржавы, могуць стаць формай нацыянальнай самаідэнтыфікацыі для носьбітаў і спажыўцоў традыцыі. Актуальнай з’яўляецца эстэтычная функцыя, а таксама функцыя інкультурацыі, выражаная праз засваенне каштоўнасцей мясцовай культуры, калі засваенне элементаў традыцыйнай культуры супольнасці адбываецца ў розным узросце.

Актуальныя cацыяльныя і культурныя функцыі:

Арганізацыі (няўрадавыя, грамадскія, дзяржаўныя), якія спрыяюць практыцы перадачы элемента:

Паходжанне элемента:

Тэхніка роспісу на шкле бярэ свой пачатак ад эпохі гатычнага стылю ў Еўропе. Традыцыя дэкаравання шкла звязана з пачаткам упрыгожвання роспісам аконных шыбаў храмаў. У XV ст. шкло прератварылася ў зручны для роспісу матэрыял. У XVI ст. на аконных шкляных шыбах палацаў капіравалі творы вялікіх майстроў Адраджэння, малявалі міфалагічных персанажаў і арабескі. З XVIII ст. роспіс на шкле стаў распаўсюджвацца ў Заходняй Еўропе і найбольшае пашырэнне атрымаў у другой палове XIX – пачатку XX ст. З XVIII ст. у тэхніцы роспісу на шкле пачалі вырабляць абразы або карцінкі рэлігійнага зместу. Так, у Трансільваніі (Румынія), Славакіі, Чэхіі, Сілезіі, Украіне існавалі цэнтры сакральнага роспісу на шкле. Тэхнічна беларускі роспіс на шкле не адрозніваецца ад такога ж у іншых народаў. У адрозненні ад замежнага роспісу на шкле, у якім пераважаў іканапіс, у Беларусі быў пашыраны свецкі характар роспісу, прадстаўлены малюнкамі на шкле для аздобы інтэр’ера. Размалёўка на шкле як самастойны від народнага мастацтва ўзнік на аснове малярскага рамяства на апошняй стадыі яго развіцця ў 1920-я гады і плённа развіваўся да 1960-х гадоў. За прыгажосць і гармонію сюжэтаў і раслінных матываў – роспіс на шкле атрымаў у народзе ласкавую назву – “размалёўкі”, “маляванкі”. Роспіс на шкле ў беларускім народзе набыў пашырэнне 100 гадоў таму назад. Паўплываў на роспіс на шкле гарадскі выяўленчы фальклор з яго лубочнымі карцінкамі, рэкламнымі шыльдамі, віншавальнымі паштоўкамі, разнастайнай рынкавай прадукцыяй. Некаторы ўплыў аказалі польскія майстры-рамеснікі, якія са сваім таварам траплялі на Беларусь, Украіну і Расію. На Беларусі роспіс на шкле ў большасці быў арнаментальна-дэкаратыўны і з’явіўся ў той жа час, што і роспіс куфраў, і дываноў на тканіне, ён меў той жа характар, нярэдка выконваўся аднымі і тымі ж майстрамі. У Бярозаўскім раёне такія майстры – як Васілеўская Алена Майсееўна з в. Здзітава і Вакульчык Валянціна Васільеўна з в. Касцюкі распісвалі куфры, дываны на тканіне, мэблю, сцены і столь. У некаторых работах даваеннага перыяду, якія можна сустрэць на Захадзе Беларусі, адчуваецца рука рамесніка-прафесіянала. Заўважаецца імкненне перадаваць аб’ём і ракурс, дакладна маляваць натуру, прыглушаныя колеры: зялёныя, чырвоныя і белыя. Пасляваенны час дэманструе яркую дэкаратыўнасць і арнаментальнасць роспісаў. Кветкі, лісце, парасткі становяцца плоскаснымі, іх пішуць не ўзгадняючы з натурай, расфарбоўваюць так, каб стварыць гучную гульню колеравых плямаў. Кветкі трацяць натурную форму, часам нагадваюць марскія ракавіны. [Сахута, Я. М. Беларускае народнае мастацтва / Я. М. Сахута. – Мінск: Беларусь, 2011. – 301 с.] У 70-х гадах на Бярозаўшчыне існаваў “Вялікі базар” (са слоў майстра Надзеі Зінавук з в. Шылінок), куды многія мясцовыя майстры прывозілі свае роспісы на шкле і гандлявалі. Аб гэтым сведчыць і майстар з Пружан Марыя Кулецкая: “Я сама ведаю, што ў вас быў вялікі базар. Я вучылася рабіць роспіс па вашых працах. Я іх купляла ў цыганоў, якія прывозілі ў Пружаны з Бярозы” (22.06.2021 г.). Роспіс на шкле на Бярозаўшчыне актыўна існаваў да 90-х гадоў. Майстры малявалі для аздаблення інтэр’еру, для падарункаў і для многіх такое рамяство было асноўным заробкам для сям’і. У 80-90-я гады Мікалай Пунько з в. Совіна бачыў, як майстры насілі на продаж свае працы “на БАМ”, што недалёка ад в. Стрыгінь. Пасля 90-х гадоў роспіс на шкле на Бярозаўшчыне мае малое распаўсюджванне, таму што насельніцтва стала цікавіцца больш фабрычнымі вырабамі. Свае “новае жыццё” роспіс на шкле атрымлівае з 2006 года, М.М.Кулецкая стварыла гурток “Шклінка-маляванка” ДУК “Пружанскі гарадскі Палац культуры”. Сталі ладзіць экспедыцыі па даследванню роспісу, праводзіць семінары і майстар-класы, дзеці авалодалі навыкамі ў гуртках, маладыя майстры па роспісу атрымалі адукацыю на курсах па павышэнню адукацыі, перанялі навыкі ад старэйшых майстроў з вёсак, сталі ўдзельнічаць у выставах і конкурсах Беларусі і за мяжой. У мэтах вывучэння гэтай з’явы народнага мастацтва ў 2021-2022 годзе аддзелам культуры Бярозаўскага райвыканкама былі арганізаваны экспедыцыі, падчас якіх праведзены сустрэчы з народнымі майстрамі, якія малявалі ў 50-90-я гады мінулага стагоддзя, сабраны фотаздымкі, аўдыё і відэаматэрыялы. У перыяд экспедыцый былі знойдзены 16 майстроў, якія займаліся рамяством роспісу на шкле. З іх 8 майстроў жывуць і па сённяшні дзень, але многія з іх ўжо людзі пажылога ўзросту і маюць не дужа моцнае здароўе.

Стан бытавання:

менш распаўсюджаны

Апісанне залежнасці элемента ад традыцыйнага культурнага ландшафта, у якім існуе элемент:

На тэрыторыі Беларусі роспіс на шкле развіваўся ў большасці сваёй у паўднёвых і паўднёва-заходніх рэгіёнах, якія межавалі з Украінай і Польшчай. Але самі творы як рыначны тавар шырока распаўсюджваліся ва ўсіх гарадах і мястэчках Беларусі. У працах майстроў шмат расліннай арнаментыкі, анімалістычных вобразаў, выяў гісторыка-культурных помнікаў Бярозаўшчыны і Пружаншчыны. Элемент практыкуецца як гарадскім, так і ў вясковым асяродках, знаходзіць адлюстраванне ў работах з роспісам на шкле.

Мова альбо дыялекты, якія выкарыстоўваюцца:

Заходне-палеская гаворка дыялектнага тыпу, з ужываннем слоў польскай мовы і русізмаў.

Матэрыяльныя аб’екты, якія звязаны з практыкай элемента:

Шкло, фарбы алейныя, акрылавыя, гуашавыя, анілінавыя і акварэльныя, пігмент для афарбоўвання адзення. Пэндзлікі, пяро мастацкае, пяро гусінае, галінка з дрэва, туш, чарніла, фольга, папера, тканіна для аздаблення, засушанае лісце і расліны. Лак алкідны, нітралак.

Іншыя нематэрыяльныя элементы, звязаныя з практыкай элемента:

Вобразы “лікі святых”, “гірлянда”, “дрэва жыцця”, “птушкі”, “жывёлы”, “букет”, “вазон”, “сюжэты з казак”, а таксама раслінная арнаментыка, пейзажы і анімалістычныя вобразы, выявы гісторыка-культурных помнікаў Бярозаўшчыны і Пружаншчыны з’яўляюцца асноўнымі элементамі ў кампазіцыі размалёвак.

Мадэлі перадачы элемента ў супольнасці:

На сённяшні час існуе некалькі мадэляў перадачы элемента: ад пакалення да пакалення (у сям’і); ад носьбітаў да маладога пакалення праз правядзенне майстар-классаў; дзейнасць устаноў культуры і школ мастацтваў; творчых калектываў; праз удзел у выставах, кірмашах і святах традыцыйнай культуры.

Пагрозы для існавання і перадачы элемента:

Сярод пагроз для існавання і перадачы элемента можна вызначыць мастацкі імпарт кітайскага паходжання, які запаўняе рамесны рынак краіны, і, адпаведна, негатыўна ўплывае на густы насельніцтва