Дуда – беларускі народны духавы язычковы інструмент. Паводле пісьмовых крыніц, дуда вядома на Беларусі з канца 15 ст. (паводле археалагічных матэрыялаў, дуда магла бытаваць на Віцебшчыне ўжо ў канцы 13 ст.). Згодна з этнаграфічнымі даследаваннямі М.Нікіфароўскага і Е.Раманава дуда была пашырана на тэрыторыі Віцебскай, частцы Віленскай і некаторых паўночна-заходніх і ўсходніх паветах Мінскай губерняў. Дуда была вельмі папулярным музычным інструментам, выкарыстоўвалася для суправаджэння танцаў, песень і прыпевак, на сямейных і каляндарных абрадавых святах, ігрышчах і кірмашах. На дудзе ігралі як сольна, так і ансамблі са скрыпкай, ці са скрыпкай, цымбаламі і бубнам. Аднак ужо напрыканцы 19 ст. дудары пачынаюць сустракацца ўсё радзей і радзей. Апошняе публічнае выкананне на дудзе было зафіксавана ў 1951 г. у Полацку ў час правядзення фестываля народнай творчасці. У 1980-я гады музычнымі майстрамі і выканаўцамі, аматарамі традыцыйных інструментаў стала праводзіцца праца па адраджэнню дуды, вяртанню яе ў мастацкую практыку.
У сучасны момант у Лепельскім, Полацкім, Сенненскім раёнах Віцебскай вобласці культура беларускай дуды прадстаўлена інструментамі, якія рэканструяваны сучаснымі майстрамі паводле дакументальных апісанняў, а таксама мастацтвам ігры на дудзе музыкантаў-аматараў Бандарэнка Г.К. (г.Сянно), Шкіндзера В.А. (Лепельскі раён), Яцкевіча Д.У. (г.Полацк).
Батлеечныя прадстаўленні, што бытавалі ў пачатку ХХ стагоддзя ў Міры, ладзіліся ў двух’яруснай батлейнай скрыні з простымі дэкарацыямі і лялькамі на прутках ці шпяньках. Вядома, што ў Міры і рэгіёне прадстаўленні батлейкі пачыналіся з 24 снежня, напярэдадні каталікага свята Раства Хрыстова і доўжыліся аж да 19 студзеня, калі праваслаўныя святкавалі Хрышчэнне Гасподне.
Калядныя батлеечныя прадстаўленні былі заснаваныя на новазапаветным сюжэце нараджэння Хрыста, але ў адрозненне ад іншых батлеечных дзеяў на Беларусі, прадстаўленні мірскай батлейкі былі цалкам вершаваныя.
Сюжэт класічнай батлеечнай дзеі “Цар Ірад” у мірскай батлейцы мае дзве інтэрпрэтацыі (дзеі “Дары” і “Калядна”), кожная са сваім маральна-духоўным сэнсам.
Захоўваючы традыцыйны падзел узроўняў скрыні на верхні ярус – “неба” і ніжні ярус – “зямлю”, персанажы-лялькі Чорта і, радзей, Смерці, знаходзіліся па-за дзвярамі скрыні, як бы за межамі сусвету і з’яўляліся на “зямлі” толькі пры парушэнні іх чалавекам Боскіх запаветаў, што таксама характэрна толькі мірскай батлейцы.
Прадстаўленні батлейкі ладзіліся ў Міры па хатах мяшчан і займалі каля паўгадзіны часу.
Батлейшчыкі папярэдне ставілі зачыненую батлейку на стол і завешвалі яе фіранкай. Пасля ўваходзілі ў хату і пачыналі віншаванне з дазволу-пажадання гаспадару, гаспадыні і радзіне з абавязковым выкананнем мясцовага канта “А на небе месяц ды зоры…”. Пасля батлеечнай дзеі батлеі выконвалі кант “Неба днесь лікует…” і маглі нават частавацца з радзінай. Грошы за прадстаўленне батлейшчыкі бралі загадзя, пры дагаворы.
Асаблівым было і выкарыстанне батлеямі ручнікоў, як элементаў асабістага ўбранства. Ручнікі перавязваліся наўкос, з пляча на пояс і сімвалізавалі анёльскае дабравесце аб нараджэнні Хрыста, пераклікаючыся з элементам араром, што належаў да ўбранства дыяканаў у царкве.
Характэрным для мірскай батлейкі было прадстаўленне пад час Піліпавага посту, калі ў Міры ў снежні ладзіўся Мікалаеўскі кірмаш.
Менавіта ў гэты час, пачынаючы з 1916 года, батлеі ладзілі дзею “Салдат ды чорт”, створаную на памяць аб земляках, што ўдзельнічалі ў 1 Сусветнай вайне. Такая традыцыя характэрна толькі для батлейкі дынастыі Сілко з Міра.
Батлеечныя прадстаўленні, нягледзячы на свой забаўляльны характар, з даўніх часоў захавалі ў сваёй сутнасці аб’яднанне агульначалавечых і хрысціянскіх каштоўнасцей. І на сённяшні момант, калі для маладога пакалення прапаноўваемыя маральныя мадэлі часта ўваходзяць у канфлікт з рэальнай мадэллю паводзін грамадства, захаваныя ў батлеечным тэатры хрысціянскія матывы з’яўляюцца канкрэтным духоўна-маральным аргументам, які быў выпрацаваны нашымі продкамі і дзякуючы выразным сродкам свайго ўвасаблення можа стаць асновай для перабудовы падлеткам і моладдзю асбістай маральнай мадэлі праз засваенне традыцый і культуры ўласнага народа.
Падняпроўская гліняная цацка-свістулька – гэта ручны выраб з гліны, прызначаны для атрымання свісту, розных гукаў і выконвання мелодый.
У старажытнасці арэал распаўсюджвання Падняпроўскай глінянай цацкі – гэта тэрыторыя Верхняга Падняпроўя. У большасці свістулькі ўвасаблялі такія вобразы, як птушка, курка, пеўнік, качка, конь, козлік, баранчык (авечка), сабачка, бычок, мядзведзь, вершнік на кані, вадзяны свісток “салавейка”. Радзей сустракаліся сава (сыч), парсюк (свінка, дзік), рыбка, алень (лось). Напрыканцы ХІХ ст. гарадскія майстры, у прыватнасці Магілёўскія, паступова пачыналі, пад уплывам рынку і расійскіх цацак, адыходзіць ад традыцыі. Маглі зрабіць ката, чарапаху, жабку, ільва, барыню. Хаця гэтыя вобразы былі вядомыя нашым продкам з даўніны. Яны сустракаюцца як багі, духі, татэмы роду, на ручніках і ў фальклоры. Калі ж вырабы мелі 4 і больш ігравых адтулін, гэта былі ўжо сапраўдныя акарыны.
Толькі ў Падняпроўскай глінянай цаццы ёсць такія вобразы і формы як, птушка, качка, конь, птушка-конь (качка-конь), Крычаўскі конь (качка-конь), вершнік на качцы, вершнік на качцы-кані,
вершнік на кані, коне-певень. Яны адразу адрозніваюцца і вылучаюцца сваёй вобразнасцю, умоўнасцю, пластычным лаканізмам, асаблівымі тэхналогіямі вырабу. З далёкіх архаічных часоў менавіта патомныя майстры ўсходняга Магілёўскага Верхняга Падняпроўя, пераймаючы прыёмы лепкі і характар трактоўкі вобразаў, данеслі амаль да пачатку 80-х гадоў ХХ стагоддзя стылістыку, сімвалы, гукі і подых старажытнасці.
Адрадзіў Падняпроўскую цацку-свістульку напачатку 1990-х гадоў народны майстар Вячаслаў Мікалаевіч Якавенка, які і ў цяперашні час вырабляе і папулярызуе ўсе формы і вобразы гліняных народных цацак-свістулек Магілёўскага Падняпроўя: праводзіць майстар-класы, прэзентацыі, семінары, гутаркі, чытае лекцыі, з’яўляецца кіраўніком узорнай студыі дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва “Свісцёлка” раённага Цэнтра культуры ДУК “Цэнтралізаваная клубная сістэма Крычаўскага раёна”. У г. Магілёве традыцыю лепкі арыгінальных гліняных цацак аднаўляе народны майстар Любоў Міхайлаўна Яшчанка, кіраўнік аб’яднання па інтарэсах “Чароўная гліна” ДУА “Педагагічны комплекс яслі-сад-школа №44 г. Магілёва”.
Майстры-носьбіты папулярызуюць Падняпроўскую гліняную цацку-свістульку на розных мерапрыемствах, такіх як фестывалі, конкурсы, агляды, святы, семінары, прэзентацыі, сустрэчы, выставы, форумы, майстар-класы, якія праходзяць у Беларусі, Расіі і іншых краінах.
