Віцебскі жлоб – гэта адметны тып народнага батлеечнага тэатра, які спалучае ў сабе статычную лялечную панараму з рухомым тэатрам ценяў. Паказ батлейкі звязаны з нараджэннем Хрыста і адбываецца падчас Каляд. Жлобам (жолабам, жлобкам) у народзе называюць яслі для кармлення жывёл, у якіх паводле рэлігійнага падання ляжаў Хрыстос у час пакланення вешчуноў. Такі тып батлейкі быў пашыраны на Віцебшчыне і прылеглых тэрыторыях у 19 ст.
Батлейка “Віцебскі жлоб” – гэта лялечны тэатр, пабудаваны на прынцыпе тэатра ценяў, і сваім выглядам значна адрозніваецца ад звычайнага тыпу беларускай батлейкі. Сцэны, якія разыгрываюцца ў ім, маюць рэлігійную тэматыку і адносяцца да свята Божага Нараджэння, Калядаў. Таму перыяд паказаў вельмі кароткі, усяго два тыдні і доўжыцца ад Свята Раства да Свята Хрышчэння. Сам тэатр мае выгляд трохкупальнай царквы, якая стаіць на адмысловай лаве, і спалучае як статычную частку, так і рухомы тэатр ценяў, мае адну нішу, дзе знаходзяцца нерухомыя лялькі і тры нішы з рухомымі кружэлкамі. Усе дзеянне суправаджаецца песнямі і кантамі на тэму Раства. Усю дзею выконвае батлейшчык, які запальвае свечы, запускае кружэлкі ў нішах і каменціруе дзеянне, а таксама гурт, які выконвае песенную частку. Дзея распачынаецца спевам “Зямля і неба”, падчас якой батлейшчык запальвае свечку у першай нішы, якая прадстаўляе фігуркі валхвоў, якія ідуць пакланіцца нованароджанаму цару, другая ніша прадстаўляе сцэну “Уцёкі Святой Сям’і ў Егіпет”, трэцяя прадстаўляе Цара Ірада , які аддае загад войску знішчыць усіх немаўлят. І на заканчэнне спяваецца радасная частка. Батлейшчык запальвае свечкі каля нерухомых фігур у сярэднім ніжнім аддзеле, дзе паказана сцэна Божага Нараджэння, у жлобку ляжыць немаўлятка Хрыстос, поруч стаяць Язэп з Марыяй, Анёл, і адбываецца Хрыстаслаўленне. Спяваюцца песні і канты, якія праслаўляюць Раство. Уся дзея адбываецца у цемры і фігуркі, якія круцяцца ў нішах пры святле свечак, ствараюць магічны чароўны свет.
Віцебскі жлоб – неацэнны сродак далучэння да спадчыны, знаёмства з біблейскімі легендамі і іх народнай інтэрпрэтацыяй. Лялечны тэатр – сінкрэтычны від мастацтва, які развівае самыя розныя здольнасці: акцёрскія, рэжысёрскія, драматургічныя, музычныя, мастацкія, дызайнерскія, архітэктурныя, сталярныя, шавецкія, літаратурныя, моўныя, гістарычныя і шмат іншых. Гэта ўніверсальны і эфектыўны сродак навучання і выхавання, нягледзячы на сваю старадаўнасць.
Сёння адноўленая традыцыя Віцебскай батлейкі прыцягвае ўвагу даследчыкаў, журналістаў, турыстаў, усіх, хто неабыякава ставіцца да традыцыйнай культуры і народнай спадчыны. Сучасная супольнасць, ужываючы элементы традыцыйнай культуры ў сваёй дзейнасці павышае аўтарытэт і цікавасць да сябе, мае свае адметныя асаблівасці.
Музычна-інструментальная традыцыя Смаргонскага раёна – ўзор рэпрэзентацыі народнага музычна-інструментальнага выканальніцтва Гродзенскага Панямоння з тыповымі стылістычнымі характарыстыкамі. Народная музыка гісторыка-этнаграфічнага рэгіёна фарміравалася ва ўзаемадзеянні з культурнымі плынямі суседніх рэгіёнаў і пад уплывам гістарычных падзей XX ст. Элемент складаецца з комплекса ўменняў і навыкаў ансамблевага выканальніцтва ў складзе капэлы традыцыйнай траістай музыкі (падбор музычнай партыі па слыху, дакладнае пачуццё рытму, свабоднае валоданне інструментам і музычнай імправізацыяй і інш.), музычна характэрнага мясцовага рэпертуару танцавальнай і абрадавай (вясельнай) музыкі, практыкі музычна-інструментальнага выканальніцтва ў мясцовай супольнасці.
На сенняшні дзень дакладна зафіксаваны даследчыкамі склад мясцовай музычна-інструментальнай капэлі, шырокавядомая ў рэгіёне і вельмі папулярнай у першай палове ХХ ст.: яна складалася з саліруючай скрыпкі, часам – узмоцненай кларнетам, акампануючага мелодыю гармоніка, акардыёна ці дуды, рытмізуючага музычную фактуру барабана. Элемент адносіцца да «мастацтва стабілізаваных капэль з налажаным міжпакаленным перайманнем». Для такіх капэляў характэрны: стабілізаванасць (сістэматычнае перыядычнае выканальніцтва на мясцовых вяселлях і танцавальных вячорках); абрадавасць (музыка на вяселлях) і танцавальнасць (музыка на танцавальных вячорках); міжпакаленнае перайманне, праяўленае ў сямейным гурце Ч.Жыха, а таксама змешаных (даросла-падлеткава-дзіцячых) калектывах Смаргонскага раёна.
Смаргонскія найгрышы ўключаюць цыкл вясельных маршаў, разнастайныя полькі, вальсы, мелодыі розных танцаў і некаторых песень.
Для музычнага рэпертуару інструментальнай традыцыі Смаргонскага раёна характэрны песенны склад мелодыі найгрышаў, паўторнасць і квартавыя хады ў невялікім дыяпазоне гучання мелодыі. просты рытмічны малюнак, выкарыстанне пераменнасці ладу (у асноўным з мінору ў мажор). разнастайнасць у тэмпавыя малюнках
У складзе пэўнага рэпертуарнага аб’ёму элемента вартыя ўвагі інструментальныя найгрышы, якія захаваліся на Смаргоншчыне:
цыкл вясельных маршаў: “Вясельны”, “Калі благаслаўлялі”, “Калі на каня сядалі”, “Як за стол садзіцца”, “Як усе госці ўселіся”, “Як дораць маладую”;
полькі “На кажухі”, “Полька-паспалітаўка”, “Чэшская”, “Шабасоўка”, “Петраградка” (“Таргашка”);
вальсы: “Вішанька” “Старынны вальс”; “Польскі вальс”; “Вальс Багдановіча”; “Златыя горы”, “Афіцыянтка”;
найгрыш “Велікодны”;
найгрышы да танцаў “Ліцвін”, “Нарэчанька”, “Кракавяк”, “Польскае танга”, “Польскі факстрот”, “Лявоніха”, “Обэрак”, “Куханэчак”, “Крэўскі мазурэк”, “Казачка” (“Казачок”), “Лысы”, “Магдаленка”, “Падыспан”;
найгрышы да песень: “Ой, ляцелі гусі з броду”, “Зялёны дубочак, шырокі лісточак”, “У полі тры дубы”, “Надзену я майку, майку галубую”, “Колькі ў небе зор” і інш.
Адметным прадстаўніком мясцовых музыкаў быў Уладзіслаў Іванавіч Будзько (1919-2016 гг.), унікальны музыка-самавук, які большую частку свайго жыцця граў са сваёй музычнай капэлай танцы і вяселлі па ўсёй акрузе. У 1990-я гады яго выканальніцкае майстэрства «з рукі на руку» пераняў мультыінструменталіст Чэслаў Альфонсавіч Жых, які зладзіў сямейную музычную капэлу і арганізаваў калектыў “Гулянок” з вучняў школы мастацтваў.
Сёння “Смаргонскія найгрышы” практыкуюцца на тэрыторыі г. Смаргонь і аг. Жодзішкі, дзе жывуць і працуюць носьбіты. Народная музыка Смаргоншчыны жыве і выконваецца па сённяшні дзень на вяселлях мясцовых жыхароў, а таксама на раённых, абласных і рэспубліканскіх святах, танцавальных імпрэзах, фестывалях і конкурсах. Дзеці і моладзь засвойваюць музычную традыцыю шляхам выканальніцкага пераймання на розных інструментах праз навучанне ва ўзорным ансамблі народнай музыкі “Гулянок” ДУА “Смаргонская ДШМ імя М.К.Агінскага”, узорным фальклорным гурце “Нальшчаначка” ДУА “Вучэбна-педагагічны комплекс Жодзішкаўскі яслі-сад-сярэдняя школа”, аматарскім калектыве супрацоўнікаў ДУК “Смаргонскі раённы цэнтр культуры”. Традыцыя перадаецца ад спрактыкаваных музыкаў да маладых. Яны іграюць у складзе вышэйадзначаных аматарскіх калектываў, а таксама самастойна на святах і вечарынах для сваіх родзічаў, сяброў і знаёмых.
Захаванне традыцыйнай музыкі вітаецца жыхарамі Смаргоншчыны, якія ведаюць мясцовую музычна-інструментальную традыцыю і жадаюць, каб яна працягвалася
Купалаўская “Паўлінка” з’яўляецца для Беларусі выключным тэатральным феноменам, які праносіць свой сімвалічны змест і ўнікальную форму мастацкай падачы праз пакаленні артыстаў і гледачоў. П’еса, напісаная Народным паэтам Беларусі Янкам Купалам у 1912 г., стала сапраўды класічным творам беларускай драматургіі: гэта вечная гісторыя няпростага кахання дзяўчыны на фоне нязгоды бацькоў, змешчаная ў беларускі кантэкст і напісаная прыгожай беларускай мовай з пазнавальнымі цяпер Купалаўскімі выразамі (“каханенькі-родненькі” і г.д.). Сама галоўная гераіня рэпрэзентуе важны для беларускай культуры вобраз жанчыны – пяшчотнай і кемлівай, але і з моцным характарам. П’еса з’явілася на сцэне Купалаўскага тэатра яшчэ ў 1913 г. ў пастаноўцы Фларыяна Ждановіча, з 1927 г. спектакль ішоў у пастаноўцы Еўсцігнея Міровіча. Спектакль, пастаўлены Львом Літвінавым у 1944 г. у горадзе Томску, дзе тэатр знаходзіўся ў эвакуацыі падчас вайны, мае зменены фінал: у тыя цяжкія часы тэатру хацелася даць людзям нагоду для ўсмешак і радасці, таму ў дадзенай пастаноўцы Паўлінка збягае з Якімам – яны абодва вольныя і маюць надзею на добрую будучыню. Унікальнасць пастаноўкі, створанай у важны для нацыянальнай гісторыі перыяд, і ў тым, што яна не сыходзіць са сцэны Купалаўскага ўжо 76 гадоў і дагэтуль з’яўляецца адным з самых папулярных спектакляў у рэпертуары. Яна адначасова з’яўляецца дагэтуль актуальным архетыповым зрэзам “беларускай душы” і адлюстраваннем традыцый беларускага тэатральнага мастацтва. Гэта жывое адлюстраванне сувязі пакаленняў. Дадзены феномен яднае элементы матэрыяльнай і нематэрыяльнай спадчыны: гэта ўзнаўляльная практыка рэпрэзентацыі класікі беларускай літаратуры і тэатра, у якой беларуская мова выступае адным з галоўных сродкаў перадачы культурнага кода нацыі, якая мае адметную форму падачы як комплекс рэжысёрскіх, акцёрскіх, музычных, сцэнаграфічных рашэнняў і ў рамках якой на прасторы Купалаўскага тэатра праз перадачу ведаў і навыкаў скрозь шматлікія пакаленні акцёраў, рэжысёраў і музыкаў выбудоўваецца своеасаблівая тэатральная школа. Творчы калектыў Купалаўскага тэатра з’яўляецца актуальным носьбітам элемента нематэрыяльнай культурнай спадчыны. У якасці элемента выканаўчага мастацтва пастаноўка злучае ў сабе акцёрскае майстэрства, жывую музыку і выкананне песняў на беларускай мове. Гэтая пастаноўка – класіка беларускага тэатральнага мастацтва, якая стала сапраўднай легендай Мінска, якая выклікае ў гледачоў агульначалавечыя эмоцыі і суперажыванні і ў многіх аспектах дазваляе кожнаму жыхару Беларусі пазнаць у героях сябе самую ці самога
