Адным з найстаражытных і пашыраных рамёстваў з’яўляецца ганчарства. Сярод разнастайных ганчарных вырабаў, сваім каларытным аздабленнем вылучаецца посуд, абгорнуты берасцянымі стужкамі. Бяросту пачалі ўжываць у якасці матэрыяла для рамонту разбітага альбо трэснутага керамічнага посуду яшчэ ў эпоху неаліта, калі на нашых землях толькі з’явілася ганчарства. Кару з абодвух бакоў накладалі на месцы пашкоджанняў і замацоўвалі шнурком, які прасоўваўся праз загадзя прасвідраваныя адтуліны ў чарапку. Пасля гэтага пасудзіну можна было выкарыстоўваць далей, але толькі для захавання сухіх рэчываў. З цягам часу змянілася як тэхналогія вырабу керамікі, так і спосабы яе рамонту. Пашкоджаны посуд пачалі змацоўваць з дапамогай перапляцення тонкіх берасцяных стужак, што пазбавіла ад неабходнасці ў свідраванні адтулін для шнуркоў. Надзейных дадзеных, аб тым калі на тэрыторыі Беларусі ўзнік такі спосаб рамонту няма. Вядома, што кераміка, абвітая стужкамі бяросты, была выяўлена падчас археалагічных раскопак шэрагу старажытнарускіх гарадоў: Масквы, Ноўгарада, Пскова, Старой Ладагі, але гаворка, хутчэй за ўсё, ідзе пра верхнія пласты Позняга Сярэднявечча. Так, пры раскопках Масквы гаршчкі, аплеценыя бяростай з мэтай рамонту, былі знойдзены ў слаях XV–XVI ст. У канцы XIX ст. аб аплятанні керамікі бяростай на беларускіх землях з’яўляюцца пісьмовыя крыніцы. Пэўную інфармацыю пра гэту традыцыю на Віцебшчыне паведаміў М.Я. Нікіфароўскі. Паводле яго звестак аплётку рабілі для трываласці на самых розных відах часта толькі набытага і не пашкоджанага посуду: слоіках, гарлачах, гаршчках, “кухліках”, гляках пасля чаго яны атрымоўвалі яшчэ і агульную назву “берасцень” (у арыг. “бирисцень). Абгортвалі бяростай нават чарапкі разбітых гаршчкоў альбо збаноў, якія потым служылі ў якасці сальніц. Увесь гэты посуд, акрамя сталовых місак, у асноўным прызначаўся для захавання і транспарціроўкі прадуктаў, найперш вадкасцяў. Берасцяная аплётка акрамя павышэння трываласці змяншае цеплаправоднасць посуду, што станоўча ўплывае на названыя функцыі. Па меркаванню Я.М. Сахуты традыцыя аплятання ганчарных вырабаў бяростай ў канцы XIX – першай палове XX ст. існавала ў “кампактным арэале”, які ўключаў заходнюю частку Паазер’я і сумежныя землі Літвы. Аднак можна з упэўненнасцю сцвяржаць, што кераміка з берасцяной аплёткай была распаўсюджана, няхай і не так масава, на значна большай тэрыторыі. Аб гэтым сведчаць як прадметы з музейнага збору, так і лінгвістычныя дадзеныя. Слова “берасцень” у значэнні керамічнай пасудзіны, абвітай бярозавай карой, ужывалі таксама ў цэнтральных і ўсходніх раёнах Паазер’я. Варта адзначыць, што на тэрыторыі сучаснага Міёрскага раёна берасценем маглі называць любы гарлач, нават без берасцяной аплёткі. Гэта, хутчэй за ўсё, сведчыць аб даўнасці і асаблівай пашыранасці традыцыі абгортваць керамічны посуд бяростай у дадзенай мясцовасці.
Няспынная работа вядзецца дзяржаўнай установай “Віцебскі абласны метадычны цэнтр народнай творчасці” па папулярызацыі і распаўсюджванню дадзенага віда творчасці. Пачынаючы з 1995 года на Віцебшчыне прайшло шмат значных мерапрыемстваў, сярод іх: Міжнародны конкурс майстроў народных рамёстваў “Ганчарны круг”, Міжнародны конкурс майстроў народных рамёстваў “Гліна спявае”, Міжнароднае свята конкурс па кераміцы і ганчарстве “Гліна спявае” у рамках Міжнароднага фестывалю мастацтваў “Славянскі базар у Віцебску“.
Роспіс на шкле прадстаўляе сабой від народнага мастацтва, які на тэрыторыі Беларусі атрымаў распаўсюджванне ў другой палове XIX - пачатку XX ст., калі ў народным побыце шкло становіцца больш даступным. З пачатку XX ст. вылучыўся ў самастойны від дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, распаўсюджанага па ўсёй тэрыторыі Беларусі. Традыцыйны роспіс на шкле на Беларусі быў у асноўным – арнаментальна-дэкаратыўны. Асновай беларускага роспісу на шкле былі чыстыя колеры без паўтона і колеравых пераходаў і выкарыстанне фольгі. Распісвалі шкло па разнаму: празрыстым колеравым лакам, падкладваючы скамканую фольгу; алейнымі ці друкарскімі краскамі; часам распісвалі і шко і падкладачную паперу, якая прасвечвалася скрозь празрысты лак.
Тэхналогія роспісу на шкле: спачатку пяром “зорачкай” чорнай тушшу малюецца контур эскіза (у становішчы “наадварот”). Калі ён засохне, тады размалёўваецца краскамі ад больш буйных дэталяў да самых дробных.
На прамавугольных кавалках шкла алейнымі фарбамі малявалі абразкі, дэкаратыўныя арнаментальныя і сюжэтныя кампазіцыі. Асноўная тэматыка – зааморфныя (жывёлы, птушкі ў кветкавых гірляндах) і раслінныя матывы (букеты, кветкі, вазоны), а таксама краявіды, казачныя сюжэты і інш., выкананыя сакавітымі фарбамі, часта з чорнай абводкай па контуры на белым, чорным, сінім фоне. Пад малюнкі, выкананыя празрыстымі лакамі, часам падкладвалі фольгу. Выявы раслін, жывёл, птушак і людзей былі плоскасныя, з рознымі цікавымі абрысамі. Узоры роспісу на шкле ўносілі ў традыцыйны інтэр’ер народнага жылля гучны мажорны акцэнт, пераклікаліся з роспісам на куфрах, дыванах, пабеленых сценах печаў, тканымі і вышыванымі ўзорамі. [13]
Гістарычны арэал бытавання прадстаўленай традыцыі налічваў 24 населеных пункты ў Бярозаўскім і 17 населеных пункты ў Пружанскім раёнах.
Размалёўкі на шкле з'яўляюцца відам народнага жывапісу, якія па стылі, кампазіцыйнаму і колераваму рашэнню вельмі разнастайныя. Найбольшага развіцця дасягнуў у 1920-1960-я гг., калі маляванкі сталі абавязковай дэталлю вясковых інтэр’ераў. У 1970-я гады дадалася праца з празрыстымі лакамі. Макоўчык Алена Васільеўна з в. Совіна Бярозаўскага раёна яшчэ па сённяшні дзень можа распавесці гэтую тэхналогію роспісу.
Потым, амаль да 1980-х гадоў адчувалася зніжэнне цікавасці да гэтага майстэрства, паменьшылася колькасць майстроў. Разам з тым, дзякуючы адзінкавым майстрам Барозаўскага і Пружанскага раёнаў, якія працягвалі традыцыю і не давалі ёй цалкам знікнуць, мастацтва роспісу на шкле працягвала існаваць. Працэс аднаўлення традыцыі распачаўся ў другой палове
1980-х гг. шляхам правядзення выстаў і майстар-класаў, конкурсаў, заняткаў, збірання калекцый. У мерапрыемствах бралі ўдзел носьбіты традыцыі, якія дзяліліся сваімі навыкамі з маладымі мастакамі.
На Пружаншчыне, пачала грунтоўна даследваць і навучаць гэтаму віду творчасці дорослых і дзяцей – народны майстар Беларусі Марыя Кулецкая 1950 г.н. Марыя Мікалаеўна зладзіла экспедыцыі па вывучэнню традыцыі роспісу на шкле амаль па ўсім раёне, вывучала работы носьбітаў традыцый, каб засвоіць іх манеру і аднавіць тэхніку малявання. Кожную з карцін майстроў дэталёва вывучыла, а потым сама ўзялася за працу. Маляванкі яна не капіравала — толькі пераймала тэмы, асвойвала почырк народных мастакоў. Цікавасць да гэтага віду творчасці пераняла ад свайго бацькі Клімашэвіча Мікалая Рыгоравіча і маці Еўдакіі Мікіцічны з в. Кабылаўка. Перадала свае веды дачцэ Мамановіч Ірыне Міхайлаўне. Малююць на шкле і ўнукі майстра. Марыя Мікалаеўна вяла і вядзе папулярызацыю роспісу на шкле з дапамогай правядзення выстаў і майстар-класаў для розных катэгорыях насельніцтва, заахвочвае маладых мастакоў.
Народны майстар Беларусі Тацянна Зданевіч даследвала тэхналогію роспісу на шкле падчас экспедыцый, якія былі арганізаваны ў 26 вёсках Бярозаўскага раёна. Майстар зберагае тэхніку роспісу майстроў Бярозаўшчыны, адлюстроўвае ў сваіх працах і дэманструе на майстар-класах і выставах. Перадала майстэрства роспісу на шкле сваім дзьвум дочкам і 127 вучням.
Непасрэдныя стасункі з пакаленнем сталых майстроў на Бярозаўшчыны і Пружаншчыне мелі 19 майстроў. Сёння яны з’яўляюцца паўнавартаснымі пераемнікамі сакрэтаў рамяства, працуюць у традыцыйных формах маляванкі з адметнымі вобразамі і сюжэтамі, характэрнымі для індывідуальнай творчасці.
У народнай культуры бярозаўскія і пружанскія размалёўкі на шкле маюць характар адметнай мастацкай традыцыі з адмысловымі прыёмамі выканання, кампазіцыйнымі схемамі і высокім узроўнем стылізацыі раслінных і анімалістычных форм. Шклінкі-маляванкі мелі арнаментальна-дэкарататыўную структуру кампазіцыі, плоскаснае рашэнне, страчвалі натуральнасць форм, набылі мнагаколернасць абмежаваную лакальнымі фарбамі. Тыпалагічна ў Бярозаўскім і Пружанскім раёнах прадстаўлены ўсе віды дэкаратыўных роспісаў на шкле.
Маладыя майстры працягваюць традыцыю роспісу на шкле на Бярозаўшчыне і Пружаншчыне, не дазволяюць знікнуць гэтай з’яве. Яны лічаць, што роспіс на шкле з’яўляецца мастацкім адлюстраваннем рэчаіснасці, аказвае моцнае ўздзеянне на развіццё асобы, фарміруе пачуцці, думкі, развівае эстэтычны густ, прывівае любоў да гісторыі і традыцый нашых продкаў.
Аснову паўсядзённага занятку жанчын, якія традыцыйна забяспечвалі сям’ю неабходнай вопраткай, абрадавымі і ўжытковымі тканінамі, з’яўляецца ткацтва, якое на Маларытчыне разнастайнае па мастацкаму аздабленню і тэхніцы выканання.
На працягу ХХ стагоддзя ў гэтым рамястве адбываліся значныя змены – з аднаго боку ішоў працэс заняпаду ткацтва, з другога – старадаўнія тэхнікі ткацтва ўдасканальваліся і з’яўляліся новыя.
Прыкладна да пачатку 1930-х гг. у весках ткалі з ільну і воўны рознага гатунку, тканіны на адзенне, кужэльныя наміткі і платы, вясельныя ручнікі, уціральнікі, настольнікі, простыя посцілкі-“радзюжкі”. Безузорныя тканіны выконваліся на двух і чатырох нітах у тэхніцы аднаўточнага ткацтва такімі відамі перапляценняў, як “льніна”, пад “кажушок”.
У Маларыцкім раёне ў канцы ХIX – пачатку ХХ стагоддзя характэрна было ўжыванне ўзорных тэхнік ткацтва для аздаблення прадметаў адзення (сарочкі, фартухі, наміткі, паясное адзенне) і ручнікоў. Тэхніка бранага двухуточнага ткацтва дазваляла ствараць геаметрычныя ўзоры. Спосабы арнаментавання насілі розныя назвы, напрыклад “бралі на пруцікі” ці “пад дошку” (в. Дарапеевічы). Браныя ўзоры атрымлівалі пры дапамозе дошчачкі. Распавядае народны майстар Рэспублікі Беларусь Сцепаніда Аляксееўна Сцепанюк – “У пэрэборы – это надо под дошчычку дыржаты, в два ныты і доску надо дыржаты”. Характэрнай асаблівасцю ткацтва Маларытчыны з’яўляецца спалучэнне бардзюраў бранага ткацтва з безузорнымі палосамі, выкананымі з перапляценнем, якое носіць мясцовую назву “кажушок”.
Узор “кажушком”, як і ўсякі “нітавы” ўзор, закладваецца перш за ўсё ў запраўцы кросен. У тэхналогіі ткацтва “кажушком” характэрнай рысай з’яўляецца тое, што ўточная нітка ўтварае адначасова ўзор і фонавае палатно. Пры разбурэнні ўзору парушаецца структура і самой тканіны.Тэхналогія ткацтва “кажушком” дазваляе ткаць не толькі аднакаляровыя (пры дапамозе аднаго чаўна), але і шматколерныя (пры дапамозе некалькіх чаўноў) тканіны. Тым не менш тканіна застаецца аднаўточнай, узор нельга аддзяліць ад карэннай тканіны. Такі від ткацтва ўжываўся пры вырабе і аздабленні тканін для жаночага адзення.
Тканіна, якая атрымлівалася ў ткачыхі, была шчыльнай, таму што ніці ўтка засцілалі ніці асновы правага боку. Пры гэтым тканіна атрымлівалася не толькі цёплая, але і мела годны выгляд, які вызначаўся багаццем і разнастайнасцю арнаментальна-кампазіцыйнага вырашэння.
Глыбокі каларыт дэкору, у якім пераважаў цёмна-чырвоны, карычневата-чырвоны або бурачкова-вішнёвы колер, амаль заўсёды дапаўняўся фіялетавай ці зялёнай ніткай, якая падкрэслівала кампазіцыйны цэнтр бардзюраў і іх межы.
Тканіна атрымлівалася з упрыгожанымі складанымі, дакладна распрацаванымі узорыстымі кампазіцыямі, якія ў пэўным рытме чаргаваліся паміж сабою і запаўнялі ўсё поле.
Паміж чырвонымі ўзорыстымі палосамі дадаткова натыкалі гладкія ці дробнаўзорыстыя шэра-белыя палоскі. Яны памякчалі напружанасць каларыту аздаблення і надавалі тканіне непаўторную прыгажосць.
У маларыцкім строі падол спадніцы і рукавы сарочкі былі ўпрыгожаны масіўнымі і рознымі па шырыні бардзюрамі ромба-геаметрычнага арнаменту, які натыкаўся “пераборам”. Бардзюры ў пэўным рытме чаргаваліся паміж сабою, шчыльна запаўнялі паверхню. Паміж чырвонымі ўзорыстымі палосамі дадаткова натыкалі гладкія ці дробнаўзорыстыя шэра-белыя палоскі. Яны памякчалі напружанасць каларыту аздаблення і надавалі тканіне непаўторную прыгажосць. Для ткацтва выкарыстоўвалі ў асноўным традыцыйныя для гэтых мясцін матэрыялы - лён і воўну. Скарыстоўвалі самапрадзеныя ніткі з лёну, воўны, пазней таксама баваўняныя і шарсцяныя ніткі фабрычнага вырабу.
Маларыцкі раён адметны тым, што нават у наш час існуюць жывыя асяродкі ткацтва ў аг. Дарапеевічы, аг.Хаціслаў, вв. Хмялеўка, Ацяты, Сушытніца, Мельнікі, г. Маларыта. У развіцці мясцовага ткацтва вылучаецца некалькі перыядаў, кожнаму з якіх уласцівы адпаведныя тэхнікі выканання тканін, іх асартымент, ужываемыя матэрыялы і колеравае вырашэнне.
