Выцінанка – гэта ажурны сілуэт, які атрымоўваецца ў выніку выразання з белай, чорнай альбо каляровай паперы на аснове розных відаў сіметрыі, пасля чаго ствараюцца ўзорыстыя дэкаратыўныя вырабы.
Традыцыйная выцінанка – папяровая выразка зробленая без папярэдняй прамалёўкі выразаных контураў з аднаго суцэльнага ліста паперы, асноўнае прызначэнне якой – утылітарнае і дэкаратыўнае.
Тэхналогія стварэння беларускай выцінанкі грунтуецца на асаблівасцях матэрыялу: ліст тонкай паперы можна скласці ў любым кірунку і выразаць нажніцамі або нажом ўзор, які будзе ў дакладнасці паўтораны столькі разоў, колькі разоў быў складзены ліст. Чым танчэйшая папера, тым больш згібаў можна зрабіць. Стварэнне ўзору ў выразках - галоўны элемент працы, таму малюнку надаецца асаблівая ўвага. Узор залежыць, перш за ўсё, ад прызначэння вырабаў.
На Берасцейшчыне, як і ў іншых рэгіёнах Беларусі выцінанка мела свае адметныя рысы, але для іх усіх характэрныя наступныя агульныя асаблівасці:
-геаметрычнасць узораў;
-выкарыстанне своеасаблівага набору знакаў-архетыпаў, якія захаваліся яшчэ з паганскіх часоў у народным мастацтве;
-дэкаратыўнасць вобразаў.
У аснове тэхналагічнага вырабу выцінанкі ляжаць пэўныя сімвалы. Сімволіка ўзораў беларускай выцінанкі з'яўляецца традыцыйнай для арнаментаў розных відаў народнай творчасці (ткацтва, вышыўка, разьба па дрэве і інш.).
Ёсць сімвалы, якія з'яўляюцца абавязковымі атрыбутамі тых ці іншых святаў. Такім, напрыклад, з'яўляецца сонца і яйка, як абавязковы атрыбут Вялікадня, зорка, як сімвал Каляд і г.д.
З паганскай міфалогіяй старажытных народаў відавочна звязаны зааморфныя і раслінныя матывы выцінанак. У большасці выпадкаў іх называюць проста “птушкі” і “дрэва жыцця”. Па сілуэце яны нагадваюць пеўняў, галубоў, сустракаюцца таксама і паўліны.
Варта адзначыць, што большасць матываў выцінанак пазней сталі геаметрычнымі і кветкавымі. Гэтую з'яву можна растлумачыць наступным чынам: выцінанкі атрымалі распаўсюд у той час, калі ў народным мастацтве сімвалізм сыходзіў на другі план, саступаючы месца ўпрыгожвальніцтву. Таму ў выцінанцы, як яркім узоры дэкаратыўнага мастацтва, дадзеная тэндэнцыя адлюстравалася асабліва выразна (як і ў вышыўцы, роспісу па тканіне і г.д.). Асабліва моцны ўплыў на развіццё выцінанкі аказаў гарадскі ўклад жыцця ў канцы XIX стагоддзя, у моду ўвайшлі матывы размаляваных фабрычных тканін, шпалер, ўзоры з альбомаў для рукадзелля і т.п
Найбуйнейшае адраджэнне выцінанкі на Берасцейшчыне пачалося ў пачатку 2000-х гадоў, калі, ужо тады, знакаміты берасцейскі майстар выцінанкі Вяль Святлана правяла шэраг майстар-классаў для работнікаў культуры вобласці, пасля чаго сцены ўстаноў культуры пачалі прыгожа аздабляцца класічнымі народнымі сюжэтамі выцінанкі (дрэва жыцця, птушкі і інш.). Паралельна ў г.п. Ружаны майстар выцінанкі Юрый Малышэўскі ствараў шляхам выразання скальпелем сюжэтныя папяровыя кампазіцыі на гістарычныя і жыццёвыя тэмы. Крыху пазней у Берасці развіваць выцінанку пачалі амаль адначасова дзве выбітныя майстрыхі Марына Марчук і Ніна Міхайлава, адна – перадавала майстэрства сярод студэнтаў, другая – навучэнцам сярэдняй школы. Вынікам гэтай працы сталі абласныя выставы выцінанкі і друкаванае выданне “Вялікодны вернісаж” (2010 г., выданне дадаецца).
Зараз ў вобласці грунтоўна займаюцца тэхнікай “выцінанка”, і перадачай яе малодшаму пакаленню каля 10 выбітных майстра.
Посцілка – узорыстатканы выраб дэкаратыўнага, утылітарнага, а ў мінулым і абрадавага прызначэння. Посцілкай засцілалі ложак, ёю накрываліся, вешалі на сцяну для ўпрыгожвання інтэр’ера сялянскай хаты. Выраб посцілак у тэхніцы аднабаковага перабору вядомы з кан. 19 ст., уяўляе сабой ткацтва палатна чорнага колеру, тканага палатняным перапляценнем (“у проста”), з накладаннем нітак для ўзору. Вызначаліся разнастайнасцю арнаментальных кампазіцый, каларытам.
Ткацтва посцілак у тэхніцы аднабаковага перабору было распаўсюджана на ўсёй тэрыторыі Беларусі, але толькі ў Лепельскім раёне носьбіты змаглі перадаць свае веды майстрам Цэнтра рамёстваў, якія захоўваюць адметную традыцыю ткацтва. “Адзіялы накладаныя” – менавіта пад такой назвай посцілкі, выкананыя ў тэхніцы аднабаковага перабору, вядомы ў Лепельскім раёне. Выкарыстоўваюцца два варыянты такога перабору: “выкладаныя”, або “выкладанкі”, і “накладаныя”.
“Выкладанкам” уласцівы кампазіцыі з ярка выражанай сярэдзінай, бардзюрным абрамленнем і вузкімі шлячкамі з двух або чатырох бакоў. Нягледзячы на чорны фон, мастацка-дэкаратыўнае вырашэнне такіх твораў складае ўражанне лёгкасці і ажурнасці. Прастата кампазіцый, дзіцячая непасрэднасць у выбары арнаментальных матываў і іх стылізацыі, контурны абрыс буйных геаметрычных і стылізаваных раслінных матываў, мазаічная гульня з рознакаляровымі элементамі дэкору, свабоднае, але ўраўнаважанае каларыстычнае вырашэнне з’яўляюцца яркімі адметнасцямі выкладаных дываноў Лепельшчыны. У такіх творах арнаментальныя матывы не паўтараюцца рапортна, а могуць мяняцца і свабодна кампанавацца майстрыхамі ў працэсе вырабу.
У адрозненне ад “выкладанага”, пры “накладаным” пераборы майстрыхі не імкнуцца строга паўтарыць каляровае вырашэнне аднолькавых матываў. Наадварот, рознакаляровыя ніткі закладваюцца досыць хаатычна, што парушае манатоннасць рапортнай кампазіцыі, надае ёй жывую дынамічнасць. У адрозненне ад “выкладанак”, пры вырабе “накладанак” арнаментальныя матывы паўтараюцца рапортна.
Майстрыхі Лепельшчыны для такога перабору робяць спецыяльную запраўку ў чатыры ніты, каб страчавыя ніткі можна было падымаць панажамі (для слупкоў запраўляюцца ніткі асновы ў няцотныя ніты (1,3), а страчавыя ніткі ў цотныя (2,4), але страчавыя ніткі могуць набірацца і на дошчачку). Адпаведна колькасці слупкоў, размежаваных страчавымі ніткамі, размяркоўваюць і выкладаюць элементы дэкору. Узорны ўток пракідваецца не праз усю шырыню тканіны, а толькі па асобных участках ніткамі рознага колеру. Колькасць узорных нітак, якія пракідваюцца ва ўток, павінна ўтварыць клетку. З клетак і ствараецца ўзор, які падбіраецца вольна. Для замацавання ўзорнага ўтку служаць страчавыя ніткі асновы, якія адначасова ўтвараюць фонавае палатно. Пры разваротах са сподняга боку ўзорныя ніткі ўтвараюць пяцелькі.
Самабытнасць ткацтва становіцца неад’емнай часткай сусветнай культуры. Глыбокая прыхільнасць народа звычаям і традыцыям сваіх продкаў вызначыла адну з найбольш яркіх адметных рыс сучаснай беларускай культуры – захаванасць яе каранёвага пласта і актуальнасць у наш час. Лепельскія ўзорныя посцілкі – гэта тая адметнасць, якая можа быць візітоўкай рэгіёна, брэндам. Сатканае на кроснах “накладанае адзіяла” можа дастойна ўпрыгожыць самы вытанчаны інтэр’ер, мець ужытак у побыце. А сам працэс вырабу – прывабным для турыстаў.
Традыцыйная керамічная цацка Аршанскага Падняпроўя і Віцебскага Падзвіння з’яўляецца старажытным відам народнай культуры, які звязаны з міфалагічнымі ўяўленнямі крывічаў, засяляўшых вярхоўе рэк Днепр і Заходняя Дзвіна. Па тэрыторыі праходзіў гандлёвы шлях “з вараг у грэкі”. У познія часы праз дадзены рэгіён праходзілі водныя транзітныя шляхі,з сярэдзіны ХІХ – чыгуначныя дарогі, што абумовіла сувязь з гарадамі Расіі і Балтыі, блізасць традыцыйных формаў і вобразаў керамічных цацак, а таксама рапаўсюджванне па-за межамі лакальных цэнтраў. У гісторыка-культурнай спадчыне рэгіёна керамічная цацка адыгравае значную ролю, бо выступае сродкам захавання культурнай памяці, этнакультурнай ідэнтычнасці і сродкам выхавання дзяцей.
Ганчарны промысел на Аршаншчыне і Віцебшчыне развіваўся да 60-х гадоў ХХ стагодзя. У пачатку ХХ ст. керамічны посуд і цацкі прадавалі на кірмашах гарадоў, вывозілі ў суседнія гарады, Смаленск, Рыгу, Пецярбург. Як і посуд, цацкі абпалівалі ў тэхніцы дымлення, гартавання, а таксама дэкаравалі ангобам і глазуравалі. Напачатку ХХ ст. ў Дуброўне цацкі пачалі размалёўваць па нанесенай паперад белай аснове, у Бабінавічах, Віцебску, Бешанковічах і Полацку застаецца традыцыйны дэкор тэракоты белым ангобам і палівай. Калекцыі дубровенскай цацкі захоўваюцца ў Дзяржаўным музеі гісторыі і культуры Беларусі, Дзяржаўным музеі этнаграфіі народаў Расіі (г. Санкт-Пецярбург), Дубровенскім краязнаўчым музеі, Дубровенскім раённым цэнтры народнай творчасці і культурна-дасугавай дзейнасці. Калекцыі археалагічных цацак г.Оршы, в. Бабінавічы Лёзненскага раёна, г. Віцебска і г. Полацка захоўваюцца у зборах Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь, Віцебскім абласным краязнаўчым музеі, Віцебскім абласным метадычным цэнтры народнай творчасці, Полацкім краязнаўчым музеі, Музейным комплексе гісторыі і культуры Аршаншчыны, а таксама ў прыватных калекцыях.
Захавалася 16 тыпаў (вобразаў) традыцыйнай дубровенскай цацкі. Найбольш архаічнымі з’яўляюцца гетэраморфная свістулька птушкі (існуе 3 варянты: птушка/гусь, птушка/певень; птушка/конь – спалучэнне галавы птушкі і тулава каня. Цацка “вершнік” мае 4 варыянты архаічнай формы: вершнік на кані; вершнік ў выглядзе абагуленай цыліндрычнай постаці на кані, вершнік на птушцы і вершнік на птушцы/кані. Свістулькі: “конік”, “баран”, “карова”, “сабака”, “жаўранак”, “качка”, “салавей” таксама маюць абагуленыя лаканічныя формы і належаць да вясковай традыцыі. Антрапаморфныя цацкі “баба з дзіцяці”, “дзед з унукам”, “лялька” (“дубровенка”), “лялька з немаўляці”,“гарманіст”, “хлопец”, “гаспадар з птушкай”, і сюжэтная цацка “пара” (кавалер і паня) не маюць свісткоў. Яны адносяцца да позняга этапу развіцця дробнай народнай пластыкі местачковага характару мяжы ХІХ-ХХ стст. Сваёй лакальнай назвай гэтыя цацкі абавязаны майстру Ганне Стэфаўне Марачовай (1887-1976), якая данесла да нас традыцыйныя вобразы і тэхналогію вырабу. Адраджэннем Дубровенскай цацкі займаюцца майстры Л.Ф.Чэрвінская, В.С.Аляксеева.
Аршанская цацка (7 вобразаў) адноўлена паводле археалагічных артэфактаў: фрагмента цацкі/гаршчэчка “салавей” (раскоп ХІІІ ст.), фрагментаў цацкі “конь/птушка”, конь – фрагмент “вершніка”, “баранчык”, а таксама паводле этнаграфічных цацак канца ХІХ-пачату ХХ ст. “козлік”, “дзяўчына у шляпе” з в.Берасценава Аршанскага раёна. Цацка “вершнік на птушцы” адноўлены паводле цацкі Н.А.Камінскай з в.Дрыбін, якая знаходзіцца недалёка ад Аршанскага раёна. Пошукам і рэканструкцыяй традыцыйнай глінянай цацкі займаецца Т.У.Шынкарова.
Бабінавіцкія цацкі (9 вобразаў), якія вырабляюцца на Лёзненшчыне, дэманструюць найбольш познія ўзоры развіцця ганчарнай традыцыі, якая трымалася да 1980-х гадоў. Вылучае бабінавіцкі паліваны посуд і цацкі ангобны роспіс, які рабіўся з дапамогай каровінага рогу з дзіркай на канцы. Ганчарны посуд і цацкі М.Ю.Арэхава (1928-1982) і І М.М.Траяноўскага (1927-1990) атрымалі прызнанне на рэспубліканскіх і ўсесаюзных выставах народнай творчасці. Асабліва папулярнымі былі графіны, бочачкі-барылкі з мядзведзямі ў якасці пластычнага дэкору. Арына Рыжкова (1893-1945) ляпіла зааморфную свістульку: конікаў, птушак, свісцёлак са змеямі і птушкамі, гаршчочкі “салаўі”, якія напаўняліся вадой і імітавалі птушыныя гукі. М.Ю.Арэхаў і М.М.Траяноўскі надалі традыцыйнай свістульцы “вершнік” новую вобразнасць – пачалі ляпіць вайскоўцаў у пілотках, цыганоў і партызан з аўтаматамі за плячыма. Бабінавіцкія свістулькі адрозніваюцца наіўна-рэалістычным характарам вобраза, аднак формы засталіся традыцыйнымі: гэта вершнікі, птушкі на адной ножцы або без апоры, сычы з апорай на 2 нагі і хвост-свісток, свісцёлкі з вужамі, мядзведзямі, птушкамі. Усе згаданыя формы аднавіла і працягвае вырабляць І.А. Варона.
Да традыцыйных вобразаў сенненскай цацкі адносяцца 7 свістулек: конік (2 варыянта з апорай тулава на 3 і 4 кропкі), баран, сабака, парсюк, жаўранак і паўлін. Сененскія цацкі адрозніваюцца сваім архаічным выглядам, лаканічным выразным сілуэтам і спосабам заглажвання паверхні свістулек палатніком (тканінай) пасля яе лепкі. Жаўранак вылучаецца сціплай каронай-грабеньчыкам на галаве, паўлін мае каронку на галавае і крыху большую карону – хвост на тулаве. Арыгінальным з’яўляецца архаічны вобраз коніка на трох апорах тулава, а таксама вобраз свінкі са свістком у лычыку жывёлы. Дадзеныя вобразы ўласцівы для старажытнай сялянскай глінянай цацкі, звязаны з земляробчымі культамі славянаў. Сваёй мясцовай назвай гэтыя цацкі абавязаны апошняму носьбіту традыцыі, майстру Г.П. Глухараву (1932-1990), як нарадзіўся, жыў і працаваў ў вёсцы Папоўка Сенненскага раёна. Усе 7 вобразаў зараз прысутнічаюць ў асартыменце вырабаў Квашко У.І.
Узоры адноўленых гліняных цацак (6 вобразаў) Бешанковіцкага раёна адпавядаюць археалагічнай цаццы сярэдзіны 16 ст. і этнаграфічным цацкам, якія былі шырока распаўсюджаны у другой палове 19 – першай палове 20 ст. У параўнанні са свістулькамі ішых рэгіёнаў яны вылучаюцца сваім ангобным дэкорам у выглядзе кропак і маленькіх плям, нанесеных метадам распырскавання альбо выбелеваннем асобных дэталяў. Унікальная антрапаморфная свісцёлка-бразготка з берага р.Зах.Дзвіна аг.Ула Бешанковіцкага раёна датуецца сярэдзінай 16 ст. У Віцебскім абласным краязнаўчым музеі захоўваецца фрагмент падобнай цацкі 17 ст. – 5 традыцыйных цацак: “вершнік” і зааморфныя свісцёлкі канца 19 – пачатку 20 стст. (“баранчык”,”конік”, “конік з сядлом”, “вершнік”) знойдзены на сядзібах ганчароў у Бешанковічах. Гэтыя формы рэканструявала і шырока практыкуе кераміст Аўчыннікава А.І. На іх аснове зроблены стылізаваныя цацкі, якія пашыраюць тэматыку адпаведна літаратурным апісанням і ўспамінам старажылаў Бешанковіцкага раёна.
5 віцебскіх цацак (антрапаморфная цацка, вершнік, сабака, конь з сядлом, качка – 17 ст.) аднаўлены паводле археалагічных артэфактаў, знойдзеных падчас раскопаў Ніжняга замку (арх. Т.Бубенька) і раёна Задунаўя (арх. В.Ляўко). Сярод іх унікальная цацка, якая атрымала умоўную назву “малец” (мясцовая гаворка). Яна адметная лаканічнай пластыкай сваёй постаці, абрысы якой набліжаны да формы пентаграмы. Паказальнай з’яўляецца свістулька “конь з сядлом”, які апіраецца на 2 пярэднія нагі, а тулава пераходзіць у свісток. Свістулька “вершнік” адноўлена паводле знойдзенага артэфакта ў 2018 годзе на беразе рэчкі Вымнянка ў гарадскім пасёлку Янавічы Віцебскага раёна. Тут ганчарнае рамяство існавала да 1940-1950-х гг., калі яшчэ працавала вядомая ганчарная дынастыя майстроў Разважных. Усе вытворчыя працэсы – ад нарыхтоўкі сыравіны да абпалу посуду – засноўваліся на сямейнай працы. Аднаўленнем віцебскіх традыцыйных цацак займаецца Сарбаш А.Л.
Полацкія цацкі (8 вобразаў) таксама адноўлены паводле музейных артэфактаў і археалагічных знаходак, апісанне якіх змешчана у каталогу “Цацкі” . Агульная колькасць знаходак – 93 адзінкі. Усе яны выяўлены на тэрыторыі Полацка: у цэнтральнай частцы горада, у Запалоцці і Задзвінні, тэрыторыі былога езуіцкага калегіума. Найбольш яркімі вобразамі з’яўляцца свістулькі “конік” у двух варыянтах: са спарынымі пярэднімі нагамі і на растаўленых нагах з выцягнутай дугой шыяй. Рэдкім узорам народнай смехавай культуры з’яўляецца цацка “камедыянт” Колькасць знаходак увесь час павялічваецца. У 2018 г. Верташонак А.С. знайшоў на тэрыторыі Верхняга замка свістульку-гаршочак “салавей” ХVІІ-ХІХ стст. Калекцыю адноўленых цацак складаюць: “вершнік”, “камедыянт” “баранчык”, ”конік”, “конік з сядлом”,”качка”, “салавей”, свісцёлка-дудачка з птушкай. Характэрнай асаблівасцю полацкіх цацак з’яўляецца ангобны роспіс, які мае канструктыўна-дэкаратыўны характар. Рэканструкцыяй полацкай цацкі займаецца Зяленская К.У.
ДУ “Віцебскі абласны метадычны цэнтр народнай творчасці” праводзіць адкрытыя абласныя святы глінянай цацкі “Салавейка” (2015, 2016, 2017, 2018, 2019) і шырока папулярызуе традыцыйныя народныя цацкі вобласці. У 2018 г. выдадзены альбом “Забава: народныя цацка і лялька Віцебшчыны” , дзе змешчаны ўзоры традыцыйнай глінянай цацкі Бешанковіцкага, Віцебскага, Дубровенскага і Сененскага раёнаў, а таксама інфармацыя пра творчасць майстроў.
