На Гродзеншчыне дударская музыка фіксуецца з ХVI–ХVII стст. у гістарычных звестках (запісы іезуіта Філіпа Аўрыля 1687–1689 гг.) і іканаграфічных звестках (гравюры Олафа Магнуса 1555 г.) пра ўладанні князёў Радзівілаў і іх т.зв. Смаргонскую акадэмію (XVII cт.). Найбольш ранняе літаратурнае апісанне беларускай дуды адносіцца да сярэдзіны XIX стагоддзя: “Дуда – духавы музычны інструмент, звычайна ўласнага вырабу граючага, ёсць не што іншае як пашыты са скуры даўгаваты пузыр, велічынёю з самага вялікага гусака і амаль з такою ж, як у гусака, шыяй, у які ўмацоўваецца верхнім канцом жалейка - невялікая (вяршкоў 6 у даўжыню)дудачка з загнутай шырокай адтулінай унізе, накшталт тытунёвай курыльнай трубкі з чубуком; у іншым канцы пузыра, г. зн. там, дзе ў гусака хвост, умацавана дудка-рагаўня вельмі вялікага памеру, даўжынёй ў аршын і таўшчынёй ў руку; там жа, дзе ў гусака спіна, прымацаваная да пузыра маленькая дудочка вяршкі ў тры даўжынёй і ў палец таўшчынёй, называемая “саплем”.
Паводле апісання, дуда складаецца з чатырох частак: меха, соскі, перабору і гука (колькасць апошніх - ад аднаго да сямі). Хоць канструкцыя дуды адносна нескладаная, аднак зрабіць такую дуду, на якую “і самому можна паглядзець і людзям не сорамна паказаць”, цяжка. Гэта пад сілу толькі майстру, які мае ўмелыя рукі і добры музычны слых.
Адным з такіх асоб з’яўляецца народны майстар Беларусі Мар’ян Антонавіч Скрамблевіч (1939 г.н.) з аграградка Адэльск Гродзенскага раёна таксама займаецца рэканструкцыяй старых інструментаў, якія трапляюць яму ў рукі. Пачынаў з мастацкай разбы па дрэве, затым прыйшло жаданне спалучыць рамяство і музыку. З цягам часу пазнаў “музычныя здольнасці” розных парод дрэў. Зараз працуе з клёнам, акацыяй, ясенем, чаромхай, сасной, дубам і нават індыйскім бамбукам. Пры вырабе музычных інструментаў майстар звычайна коле дрэва, каб яно не трэскалася слаямі. І яшчэ адно правіла: Мар’ян Антонавіч ніколі не выразае дудкі з сарцавіны драўніны, бо, як ён кажа, “тады не граюць”. Майстар доўга працуе над кожным інструментам: мяняе таўшчыню сценак, памеры адтулін, па-свойму “шліфуе” гук і тэмбр. Таму кожная яго дудка мае сваю меладычную афарбоўку, набліжаную да прыроднага каларыту. На іх можна перадаць шум ветрыку, лістоты дрэў і птушыныя спевы.
У пачатку 2000-ых гг., калі дударскі рух на Беларусі актыўна пачаў развівацца, Мар'ян Антонавіч Скрамблевіч прымае рашэнне змайстраваць дуду з суцэльнага апрацаванага кавалка скуры казы. Краі меха прашывае двайным радком і праклейвае спецыяльным клеем, каб не прапускала паветра. Для вырабу драўляных частак дуды – соскі, гука, галасавіка (перабору) – Скрамблевіч М.А. выкарыстоўвае клён і ліпу. Для пішчыка, які ўстаўляецца ў верхнюю частку галасавіка – бамбук. Для больш зручнай ігры на дудзе майстар злучыў гук і галасавік тканым поясам, які адзяваецца на плячо.
Дуда Мар’яна Антонавіча аднагукавая, мае адзін басуючы гук у танальнасці рэ мажор. Скрамблевіч М.А. выкарыстоўвае дуду як сольны інструмент, не практыкуючы ансамблевае выкананне. У яго рэпертуары – аўтарскія творы, песенныя найгрышы, полькі.
Майстар увесь час удасканальвае сваё майстэрства, стварае новыя арыгінальныя музычныя інструменты, якія гучаць у многіх аматарскіх і прафесійных мастацкіх калектывах Беларусі.
Дуда – беларускі народны духавы язычковы інструмент. Паводле пісьмовых крыніц, дуда вядома на Беларусі з канца 15 ст. (паводле археалагічных матэрыялаў, дуда магла бытаваць на Віцебшчыне ўжо ў канцы 13 ст.). Згодна з этнаграфічнымі даследаваннямі М.Нікіфароўскага і Е.Раманава дуда была пашырана на тэрыторыі Віцебскай, частцы Віленскай і некаторых паўночна-заходніх і ўсходніх паветах Мінскай губерняў. Дуда была вельмі папулярным музычным інструментам, выкарыстоўвалася для суправаджэння танцаў, песень і прыпевак, на сямейных і каляндарных абрадавых святах, ігрышчах і кірмашах. На дудзе ігралі як сольна, так і ансамблі са скрыпкай, ці са скрыпкай, цымбаламі і бубнам. Аднак ужо напрыканцы 19 ст. дудары пачынаюць сустракацца ўсё радзей і радзей. Апошняе публічнае выкананне на дудзе было зафіксавана ў 1951 г. у Полацку ў час правядзення фестываля народнай творчасці. У 1980-я гады музычнымі майстрамі і выканаўцамі, аматарамі традыцыйных інструментаў стала праводзіцца праца па адраджэнню дуды, вяртанню яе ў мастацкую практыку.
У сучасны момант у Лепельскім, Полацкім, Сенненскім раёнах Віцебскай вобласці культура беларускай дуды прадстаўлена інструментамі, якія рэканструяваны сучаснымі майстрамі паводле дакументальных апісанняў, а таксама мастацтвам ігры на дудзе музыкантаў-аматараў Бандарэнка Г.К. (г.Сянно), Шкіндзера В.А. (Лепельскі раён), Яцкевіча Д.У. (г.Полацк).
Батлеечныя прадстаўленні, што бытавалі ў пачатку ХХ стагоддзя ў Міры, ладзіліся ў двух’яруснай батлейнай скрыні з простымі дэкарацыямі і лялькамі на прутках ці шпяньках. Вядома, што ў Міры і рэгіёне прадстаўленні батлейкі пачыналіся з 24 снежня, напярэдадні каталікага свята Раства Хрыстова і доўжыліся аж да 19 студзеня, калі праваслаўныя святкавалі Хрышчэнне Гасподне.
Калядныя батлеечныя прадстаўленні былі заснаваныя на новазапаветным сюжэце нараджэння Хрыста, але ў адрозненне ад іншых батлеечных дзеяў на Беларусі, прадстаўленні мірскай батлейкі былі цалкам вершаваныя.
Сюжэт класічнай батлеечнай дзеі “Цар Ірад” у мірскай батлейцы мае дзве інтэрпрэтацыі (дзеі “Дары” і “Калядна”), кожная са сваім маральна-духоўным сэнсам.
Захоўваючы традыцыйны падзел узроўняў скрыні на верхні ярус – “неба” і ніжні ярус – “зямлю”, персанажы-лялькі Чорта і, радзей, Смерці, знаходзіліся па-за дзвярамі скрыні, як бы за межамі сусвету і з’яўляліся на “зямлі” толькі пры парушэнні іх чалавекам Боскіх запаветаў, што таксама характэрна толькі мірскай батлейцы.
Прадстаўленні батлейкі ладзіліся ў Міры па хатах мяшчан і займалі каля паўгадзіны часу.
Батлейшчыкі папярэдне ставілі зачыненую батлейку на стол і завешвалі яе фіранкай. Пасля ўваходзілі ў хату і пачыналі віншаванне з дазволу-пажадання гаспадару, гаспадыні і радзіне з абавязковым выкананнем мясцовага канта “А на небе месяц ды зоры…”. Пасля батлеечнай дзеі батлеі выконвалі кант “Неба днесь лікует…” і маглі нават частавацца з радзінай. Грошы за прадстаўленне батлейшчыкі бралі загадзя, пры дагаворы.
Асаблівым было і выкарыстанне батлеямі ручнікоў, як элементаў асабістага ўбранства. Ручнікі перавязваліся наўкос, з пляча на пояс і сімвалізавалі анёльскае дабравесце аб нараджэнні Хрыста, пераклікаючыся з элементам араром, што належаў да ўбранства дыяканаў у царкве.
Характэрным для мірскай батлейкі было прадстаўленне пад час Піліпавага посту, калі ў Міры ў снежні ладзіўся Мікалаеўскі кірмаш.
Менавіта ў гэты час, пачынаючы з 1916 года, батлеі ладзілі дзею “Салдат ды чорт”, створаную на памяць аб земляках, што ўдзельнічалі ў 1 Сусветнай вайне. Такая традыцыя характэрна толькі для батлейкі дынастыі Сілко з Міра.
Батлеечныя прадстаўленні, нягледзячы на свой забаўляльны характар, з даўніх часоў захавалі ў сваёй сутнасці аб’яднанне агульначалавечых і хрысціянскіх каштоўнасцей. І на сённяшні момант, калі для маладога пакалення прапаноўваемыя маральныя мадэлі часта ўваходзяць у канфлікт з рэальнай мадэллю паводзін грамадства, захаваныя ў батлеечным тэатры хрысціянскія матывы з’яўляюцца канкрэтным духоўна-маральным аргументам, які быў выпрацаваны нашымі продкамі і дзякуючы выразным сродкам свайго ўвасаблення можа стаць асновай для перабудовы падлеткам і моладдзю асбістай маральнай мадэлі праз засваенне традыцый і культуры ўласнага народа.
