Куратар:

ДУК “Гродзенскі абласны метадычны цэнтр народнай творчасці”. Адрас: вул. Савецкая, 8, 230023, г. Гродна;

Назва:

Музычна-інструментальная традыцыя Смаргонскага раёна

Другая назва элемента НКС (прынятая ў канкрэтнай супольнасці, лакальны варыянт):

Смаргонскія найгрышы

Адпаведная(ыя) супольнасць(і), група(ы) альбо індывідуум(мы):

Удзельнікі і выпускнікі ўзорнага ансамбля народнай музыкі “Гулянок” ДУА “Смаргонская дзіціячая школа мастацтваў імя М.К.Агінскага”, музыкі узорнага фальклорнага гурта “Нальшчаначка” ДУА “Вучэбна-педагагічны комплекс Жодзішкаўскі яслі-сад-сярэдняя школа”, супрацоўнікі Смаргонскага раённага цэнтра культуры, аматары народнай музыкі – жыхары г. Смаргонь і Смаргонскага раёна

Арэол распаўсюджвання:

Кароткае апісанне элемента:

Музычна-інструментальная традыцыя Смаргонскага раёна – ўзор рэпрэзентацыі народнага музычна-інструментальнага выканальніцтва Гродзенскага Панямоння  з тыповымі стылістычнымі характарыстыкамі. Народная музыка гісторыка-этнаграфічнага рэгіёна фарміравалася ва ўзаемадзеянні з культурнымі плынямі суседніх рэгіёнаў і пад уплывам гістарычных падзей XX ст. Элемент складаецца з комплекса ўменняў і навыкаў ансамблевага выканальніцтва ў складзе капэлы традыцыйнай траістай музыкі (падбор музычнай партыі па слыху, дакладнае пачуццё рытму, свабоднае валоданне інструментам і музычнай імправізацыяй і інш.), музычна характэрнага мясцовага рэпертуару танцавальнай і абрадавай (вясельнай) музыкі, практыкі музычна-інструментальнага выканальніцтва ў мясцовай супольнасці.
На сенняшні дзень дакладна зафіксаваны даследчыкамі склад мясцовай музычна-інструментальнай капэлі, шырокавядомая ў рэгіёне і вельмі папулярнай у першай палове ХХ ст.: яна складалася з саліруючай скрыпкі, часам – узмоцненай кларнетам, акампануючага мелодыю гармоніка, акардыёна ці дуды, рытмізуючага музычную фактуру барабана. Элемент адносіцца да «мастацтва стабілізаваных капэль з налажаным міжпакаленным перайманнем». Для такіх капэляў характэрны: стабілізаванасць (сістэматычнае перыядычнае выканальніцтва на мясцовых вяселлях і танцавальных вячорках); абрадавасць (музыка на вяселлях) і танцавальнасць (музыка на танцавальных вячорках); міжпакаленнае перайманне, праяўленае ў сямейным гурце Ч.Жыха, а таксама змешаных (даросла-падлеткава-дзіцячых) калектывах Смаргонскага раёна.
Смаргонскія найгрышы ўключаюць цыкл вясельных маршаў, разнастайныя полькі, вальсы, мелодыі розных танцаў і некаторых песень.
Для музычнага рэпертуару інструментальнай традыцыі Смаргонскага раёна характэрны песенны склад мелодыі найгрышаў, паўторнасць і квартавыя хады ў невялікім дыяпазоне гучання мелодыі. просты рытмічны малюнак, выкарыстанне пераменнасці ладу (у асноўным з мінору ў мажор). разнастайнасць у тэмпавыя малюнках
У складзе пэўнага рэпертуарнага аб’ёму элемента вартыя ўвагі інструментальныя найгрышы, якія захаваліся на Смаргоншчыне:
цыкл вясельных маршаў: “Вясельны”, “Калі благаслаўлялі”, “Калі на каня сядалі”, “Як за стол садзіцца”, “Як усе госці ўселіся”, “Як дораць маладую”;
полькі “На кажухі”, “Полька-паспалітаўка”, “Чэшская”, “Шабасоўка”, “Петраградка” (“Таргашка”);
вальсы: “Вішанька” “Старынны вальс”; “Польскі вальс”; “Вальс Багдановіча”; “Златыя горы”, “Афіцыянтка”;
найгрыш  “Велікодны”;
найгрышы да танцаў “Ліцвін”, “Нарэчанька”, “Кракавяк”, “Польскае танга”, “Польскі факстрот”, “Лявоніха”, “Обэрак”, “Куханэчак”,  “Крэўскі мазурэк”, “Казачка” (“Казачок”), “Лысы”, “Магдаленка”, “Падыспан”;
найгрышы да песень: “Ой, ляцелі гусі з броду”,  “Зялёны дубочак, шырокі лісточак”, “У полі тры дубы”, “Надзену я майку, майку галубую”, “Колькі ў небе зор” і інш.
Адметным прадстаўніком мясцовых музыкаў быў Уладзіслаў Іванавіч Будзько (1919-2016 гг.), унікальны музыка-самавук, які большую частку свайго жыцця граў са сваёй музычнай капэлай танцы і вяселлі па ўсёй акрузе. У 1990-я гады яго выканальніцкае майстэрства «з рукі на руку» пераняў мультыінструменталіст Чэслаў Альфонсавіч Жых, які зладзіў сямейную музычную капэлу і арганізаваў калектыў “Гулянок” з вучняў школы мастацтваў.
Сёння “Смаргонскія найгрышы” практыкуюцца на тэрыторыі г. Смаргонь і аг. Жодзішкі, дзе жывуць і працуюць носьбіты. Народная музыка Смаргоншчыны жыве і выконваецца па сённяшні дзень на вяселлях мясцовых жыхароў, а таксама на раённых, абласных і рэспубліканскіх святах, танцавальных імпрэзах, фестывалях і конкурсах. Дзеці і моладзь засвойваюць музычную традыцыю шляхам выканальніцкага пераймання на розных інструментах праз навучанне ва ўзорным ансамблі народнай музыкі “Гулянок” ДУА “Смаргонская ДШМ імя М.К.Агінскага”, узорным фальклорным гурце “Нальшчаначка” ДУА “Вучэбна-педагагічны комплекс Жодзішкаўскі яслі-сад-сярэдняя школа”, аматарскім калектыве супрацоўнікаў ДУК “Смаргонскі раённы цэнтр культуры”. Традыцыя перадаецца ад спрактыкаваных музыкаў да маладых. Яны іграюць у складзе вышэйадзначаных аматарскіх калектываў, а таксама самастойна на святах і вечарынах для сваіх родзічаў, сяброў і знаёмых.
Захаванне традыцыйнай музыкі вітаецца жыхарамі Смаргоншчыны, якія ведаюць мясцовую музычна-інструментальную традыцыю і жадаюць, каб яна працягвалася

Катэгорыя элемента:

Выканальніцкія мастацтвы » Музыка

Веды і навыкі, якія могуць быць карыснымі і цікавымі сучасным спажыўцам:

Можна вылучыць такія пазітыўныя для сучаснага грамадства эфекты, як фарміраванне музычнага слыху і музычнага густу ў падрастаючага пакалення (паколькі музыка перадаецца па слыху); магчымасць для кожнага індывіда прадставіць сябе праз народную музыку (калі гэта асоба, якая асвоіла стыль ці спасцігае яго) або праз народны танец (калі гэта слухач, удзельнік адпаведнага мерапрыемства); элемент выступае сродкам камунікацыі паміж прадстаўнікамі “старога” і “новага” пакаленняў, замацоўвае ў свядомасці моладзі павагу да бацькоў, дзядоў, да сваёй культуры і гісторыі, фарміруе пачуццё нацыянальнага патрыятызму і гонару за свой народ; магчымасць адначасова цікава бавіць час і дакранацца да спадчыны сваіх продкаў, адчуваць яднанне са сваім родам. Асобнай увагі заслугоўвае методыка перадачы элемента “з рукі на руку”, якая захавалася з пачатку ХХ стагоддзя. У той час, калі прафесійнае выкладанне грунтуецца выключна на акадэмічнай тэхніцы, адраджэнне навыкаў вуснага пераймання музыкі спрыяе развіццю творчых здольнасцей вучня, дае магчымасць скарыстоўваць гэтыя навыкі ў розных жыццёвых абставінах. Методыка навучання “з рукі на руку” ажыццяўляецца на паслядоўным фарміраванні, развіцці і замацаванні слыхавых уяўленняў і слыхава-рухальнай узаемасувязі з адначасовым выхаваннем першапачатковых ігравых навыкаў. Іграючы па слыху, пераемнік павінен больш актывізаваць слыхавы і разумовы апарат, паглыбляцца ў музычны матэрыял і запамінаць яго. Фарміраванне музычна-слыхавых уяўленняў найбольш інтэнсіўна ажыццяўляецца на яскравым музычным матэрыяле. Развіваць эмацыянальную спагадлівасць да музыкі, уменне думаць музычнымі вобразамі – значыць ствараць моцны фундамент для далейшага творчага развіцця

Актуальныя cацыяльныя і культурныя функцыі:

З шэрагу сацыяльных і культурных функцый элемента, што з’яўляюцца актуальнымі сёння для супольнасцей, можна вылучыць наступныя: а) светапоглядная функцыя – элемент адлюстроўвае светаразуменне мясцовых людзей, узаемасувязі чалавека з грамадствам, адраджае ўяўленні аб гістарычным мінулым; б) сацыялізуючая функцыя – важным этапам у развіцці асобы з’яўляецца знаёмства і ўкараненне ў мясцовую культуру, таму захаванне, перадача і папулярызацыя мясцовага выканальніцкага стылю будзе спрыяць самаідэнтыфікацыі асобы як неаддзельнай часткі супольнасці, з якой яго яднае агульная тэрыторыя, культура, гісторыя, рэлігія і светапогляд; в) камунікатыўная функцыя – музычна-інструментальная традыцыя Смаргонскага раёна выступае выдатным сродкам устанаўлення кантактаў паміж чалавечымі індывідамі і калектывамі, актыўным сродкам зносін паміж людзьмі і пакаленнямі, гэта спецыфічная “мова”, праз якую ўвасабляюцца і перадаюцца ідэі, пачуцці, ўзаемаадносіны; г) творчая функцыя – праз працэс выканальніцтва асоба самарэалізуецца, і гэта дазваляе выхоўваць выканаўцаў, вядомых далёка за межамі свайго асяроддзя, а таксама захаваць і ўзбагаціць культуру Смаргоншчыны; д) кампенсатарная функцыя – жыццё чалавека поўнае канфліктных сітуацый, напружання, расчараванняў. Музыка ўздзейнічае на ўнутраную гармонію асобы, дапамагаючы захаванню і аднаўленню псіхалагічнай раўнавагі. Музычна-інструментальная традыцыя Смаргонскага раёна мае ў сабе розныя аспекты, якія абстрагуюць чалавека ад жыццёвых цяжкасцей: гульнёвы, забаўляльны, суцяшальны. Тым больш, праз элемент асоба ўсведамляе сувязь са сваімі продкамі, свае карані і сваю традыцыйную культуру

Арганізацыі (няўрадавыя, грамадскія, дзяржаўныя), якія спрыяюць практыцы перадачы элемента:

ДУК “Смаргонская дзіцячая школа мастацтваў імя М.К. Агінскага”, ДУК “Смаргонскі раённы цэнтр культуры”, аддзел культуры Смаргонскага райвыканкама, ДУК “Вучэбна-педагагічны комплекс Жодзішкаўскі яслі-сад-сярэдняя школа”, УК “Смаргонскі гісторыка-краязнаўчы музей”, аддзел запісу актаў грамадзянскага стану Смаргонскага райвыканкама, упраўленне адукацыі Смаргонскага райвыканкама

Паходжанне элемента:

У народнай вясковай культуры Гродзенскага Панямоння інструментальная музыка застаецца актуальнай і запатрабаванай часткай мастацтва вуснай традыцыі. У сучаснай музычна-інструментальнай традыцыі пераважае сольная ігра – галоўным чынам на гармоніку, баяне, акардэоне, зрэдку на скрыпцы і губным гармоніку ці ігра сумесная з невялікай колькасцю інструментаў у ансамблі. Аднак яшчэ зусім нядаўна спецыфічнай рысай інструментальнай культуры рэгіёну была перавага ансамблевага выканальніцтва. У якасці ансамблевых інструментаў можна назваць скрыпку, цымбалы, гармонік (баян), губны гармонік, акардэон, кларнет, гітару, балалайку, радзей дудку, дудачку, трубу, а таксама ўдарныя – бубен, барабан малы і вялікі, лыжкі, бразготкі. Выдатны музыка-майстар павінен быў іграць усё. Але ступень яго “класнасці” вызначалася ўсё ж такі тым, як ён іграе польку. Натуральна, што кожны музыкант, які хацеў быць вядомым і прызнаным, мусіў мець у сваім рэпертуары як мага больш твораў на ўсе выпадкі жыцця. Як правіла, гэта дзве групы найгрышаў: 1) прымеркаваныя да абрадаў (часцей за ўсё вяселля і хрэсьбін) і 2) пазаабрадавыя – у першую чаргу шматлікія танцавальныя мелодыі. Некаторыя музыканты, напрыклад, такія як Уладзіслаў Буцько, любілі падпяваць падчас найгрыша (суправаджэнне найгрыша слоўнымі формуламі), альбо пасля прайгравання адной з частак найгрыша. Музычныя інструменты смаргонскія выканаўцы часцей майстравалі сабе самі: Мечыслаў Багдановіч вырабляў пішчыкі, свісцёлкі, рамантаваў музычныя інструменты, Іван Карней – скрыпкі і рознага кшталту дудкі, Антон Гакуць і Браніслаў Дэбесь – цымбалы, Мар’ян Расахацкі, Віктар Карвэцкі, Петр Драгун – дудачкі, Уладзіслаў Буцько – скрыпкі. Свой музыкант-саліст або ансамбль музыкаў быў амаль у кожнай вёсцы Гродзеншчыны. Іншым разам ансамбль утвараўся з музыкаў суседніх вёсак. Такія ансамблі ў рэгіёне называліся капэлямі. Капэля – якасны прыклад феномена т.зв. «траістай музыкі», падрабязна даследаванага акадэмікам, доктарам мастацтвазнаўства Ігарам Маціеўскім (Санкт-Пецярбург, Расія) у супольнасці з шэрагам іншых сусветнавядомых арганолагаў (спецыялістаў па музычна-інструментальным мастацтве). Траістая музыка – усходнееўрапейскі трохсастаўны музычна-інструментальны камерны гурт для суправаджэння традыцыйных танцаў і абрадаў, стабільна ўкаранёны ў паводзінную культуру мясцовых жыхароў на макра-ўзроўні, а таксама – маючы абавязковыя лакальныя асаблівасці на мікра-рэгіянальным узроўні. Наяўнасць на танцавальных вечарынах або вяселлі капэлі з вялікай колькасцю выканаўцаў лічылася шчасцем і рабіла гонар гаспадарам, у адваротным выпадку (напрыклад, калі ансамбль складаўся ўсяго з двух чалавек) пра танцавальную вечарыну казалі – “слабенькія танцы”, а пра вяселле – “беднае вяселле”. Народных музыкаў добра ведалі, іх мастацтва было запатрабаваным і прыносіла добры заробак, іх шанавалі як чараўнікоў, здольных сваім мастацтвам “падняць і нежывога”, але разам з тым і зневажалі як не вельмі руплівых гаспадароў. Варта адзначыць, што народны музыкант заўжды ставіўся да свайго інструмента як да жывой істоты, што адлюстравана ў народнай музычнай эстэтыцы і тэрміналогіі. У гэтым праяўляюцца старажытныя погляды, характэрныя для індаеўрапейскіх народаў. На Гродзеншчыне, як і паўсюдна на Беларусі, існавалі розныя нацыянальна-характэрныя формы засваення музыкантам традыцыйнай інструментальнай музычнай культуры: самастойнае авалоданне інструментам і рэпертуарам — навучанне “самавукам”, “сам праз сябе”; перадача традыцый у сям’і (“патомныя музыкі”); спасціжэнне традыцый праз мэтанакіраваны кантакт з вядомым мясцовым музыкантам, праз своеасаблівую сістэму народнай “музычнай адукацыі”. Народная інструментальная музыка суправаджала вольны час мясцовых сялян ХХ стагоддзя. Большай часткай гэта танцавальная музыка з элементамі імправізацыі (вольнае музыцыраванне), вельмі рытмічная, меладычная, камерная (для малых залаў), выконвалася весела, бадзёра і ўпэўнена, а музыкі маглі хутка пераходзіць з адной мелодыі на другую. Яе ігралі музыкі-самавучкі для невялікай аўдыторыіі ў вясковых хатах на вяселлях, а таксама на танцах. У элеменце ў значнай ступені адзначаецца ўплыў рускай і заходнееўрапейскай культур. На тэрыторыі Смаргоншчыны народная інструментальная музыка актыўна развівалася на пачатку ХХ стагоддзя, адчула сапраўдны росквіт у 1940-х – 1960-х гг. і працягвала існаваць да 1980-х – пачатку 1990-х гг., калі шматлікія і разнастайныя ансамблі народных музыкаў яшчэ былі жывой з’явай мясцовай інструментальнай культуры. На жаль, пазней разбуральныя наступствы ўрбанізацыі і сацыяльна-культурных пераўтварэнняў на вёсцы аказалі ўплыў на мясцовую аўтэнтычную інструментальную практыку. У Смаргонскім раёне ў ХХ стагоддзі было шмат слынных народных музыкантаў. Марыя Гудовіч з в. Айцвілы Смаргонскага раёна (нарадз. у 1937 г. у в. Навасёлкі Астравецкага раёна) ўспамінае, што на святы ці вяселлі ў іх вёску запрашалі вядомых музыкаў – братоў Юльяна і Станіслава Дыро (скрыпка, акардэон) з в. Сыраваткі, пазней з імі іграў і сын – Ірэніюс Станіслававіч Дыро (акардэон), які пасля ажаніўся і пераехаў у аг. Вішнева, дзе жыў і працаваў у мясцовым Доме культуры. Часам звалі Аўгулёў (баян, цымбалы) з в. Рымдзюны Астравецкага раёна, “яны ігралі многа што з літоўскай музыкі”. Але самага слыннага Марыя Гудовіч узгадвае “няхведскага музыканта” (з в. Няфёды) Баляслава Іванавіча Мізулу (акардэон). Шмат народных музыкаў было на Войстамшчыне: Вікенцій Гуль з в. Целякі (скрыпка), Антон Кажарновіч (цымбалы), Станіслаў Гоіч з в. Круні (акардэон) (з С. Гоічам запісана інтэрв’ю ў сакавіку 2019, запіс у дадатку), Зянон Мілашэўскі з в. Лешчаняты (бубен), Франц Гакуць з в. Пагарэльшчына (акардэон), Франц Махнач з в. Семянкі. Дырэктар Дома культуры аг. Вішнева Ала Дыро (жонка народнага музыканта Ірэніюса Дыро) успамінала такіх выдатных музыкаў, як Станіслаў Іванавіч Верабей з в. Целякі (патомны музыкант, скрыпка), Браніслаў і Антон Ляшчэвічы з в. Лешчаняты (дудка, акардэон; цымбалы), Іосіф Францавіч Тумаш з аг. Вішнева (скрыпка) і яго сыны Іосіф Тумаш (баян) і Станіслаў Тумаш (скрыпка), патомны музыка Вікенцій Пятровіч Рожка з аг. Вішнева (балалайка), вядомы музыка з в. Загор’е Сінькоўскага сельскага савета – Міхаіл Бутар (гармонік). Жыхарка аг. Крэва Любоў Бяспалава (1931 г.н.) узгадвае слынных крэўскіх музыкантаў Івана Вікенцьевіча Магера (скрыпка), Уладзіслава Буцько (скрыпка), братоў Леаніда і Мікалая Міхалькевічаў (гармонік) і маладзейшага, які іграў у 1960-70-х гг. Генадзія Дзянісавіча Пугацэвіча (гармонік). Кіраўнік народнага фальклорнага калектыву “Валэйчанка” Марыя Станіславаўна Будзько з в. Валэйкавічы называе выдатных народных музыкантаў Яна Ярмака (баян) і Уладзіміра Шпака (барабан, дудачка). Часам да іх капэлі далучаўся цымбаліст з в. Гіры Астравецкага раёна па прозвішчы Маўліс. Марыя Станіславаўна адзначае, што песні яе фальклорнага калектыву большасцю пакладзены на музыку Я. Ярмака. У канцы 1980-х гадоў Уладзімір Бярбераў збіраў для музея ў Заслаўі калекцыю народных музычных інструментаў. Потым музею спатрэбіўся дэманстрацыйны аўдыяматэрыял, і для гэтага Уладзімір Хрыставіч вырашыў запісаць народных музыкаў. Аляксандр Лось, музыка і мастак, параіў яму звярнуцца да некаторых музыкаў у Смаргонскім раёне, у т.л. і да капэлы з вёскі Кушляны. Кушлянская капэла складалася з трох чалавек: Браніслаў Сцяпанавіч Дэбесь, 1909 г. н. (цымбалы); Сцяпан Яфімавіч Піменаў, 1923 г. н. (гармонік); Генрых (Генадзь) Бярнат (барабан). 16 найгрышаў гэтага гурта з’яўляюцца часткай архіву Уладзіміра Бярберава ― даследчыка народнай музыкі, сузаснавальніка і мастацкага кіраўніка гурта “Ліцвіны”, гэтыя найгрышы апублікаваны на сайце суполкі “Вольны архіў” (https://volny-archiu.by/2020/04/05/kuszlanskaja-kapela/). Народны музыкант Уладзіслаў Буцько нарадзіўся ў 1919 годзе ў в. Семернікі Ашмянскага раёна. Скончыў чатыры класы польскай школы. Аб сваёй здольнасці казаў так: “У школу ж я не хадзіў. Нотаў ня знаю. Дык вось, што ў мазгох запісана, тое і пераводжу сюда”. (Тут і далей тэкст запісаны з захаваннем моўнага дыялекту). Успамінаў, што вучыўся “сам праз сябе”. Прага да музыкі ўзнікла ва Уладзіслава Іванавіча ў дзяцінстве. Музыка ўспамінаў: “Першы раз увідзеў скрыпку за Польшчай. Тры каралі, так называліся, на Ражджаство хадзілі, і скрыпку насіў. Дык я праз усю вёску перайшоў, усё на гэту скрыпку глядзеў. А як ён іграў - надта ж мне наравілася. Я тады на дасцэ нарысаваў скрыпку, выразаў, нацягнуў драціны і пайшоў да таго старога, каб настроіў. І вот с этого пачалася ў мяне скрыпка. Первы гук скрыпкі ад гэных Трох каралей. І так уеўся, што да старасці не вылазіць. І дапамагае жыць”. Сталы на той час чалавек, у якога вучыўся падлетак, меў хлапца, што быў на год маладзейшы за Буцько. Той таксама іграў, але на фабрычнай скрыпцы. Уладзіслаў Іванавіч аб тым, як яны вучыліся іграць, успамінаў: “Скрыпкаў з сабой не бралі. Гдзе чыя свадзьба і далёкія слынныя музыканты, мы ідзём вучыцца іграць. Сядалі музыканты бальшынство во так у вугле, дык я пад адно акно, а ён пад другое. І запісывалі во сюды (паказвае на галаву). Тое, што зналі, таго мы не слухаем. Адыйдземся ў старонку… Кагда новае якое танга ці што, так он пад акно, і я пад акно, і слухаем. Аж пака танцуюць, датуль мы стаялі пад акном. І запісывалі эта танцы ў галаву”. Калі хлапчукі ішлі дахаты, успаміналі, хто што завучыў, папраўлялі адзін аднаго, тады да раніцы завучвалі на скрыпцы. Так музыка і навучыўся іграць. Дарэчы, народны музыкант Антон Высоцкі з в. Пярэбневічы Смаргонскага раёна аб сваёй вучобе расказваў так: “Пайшоў бацька па скрыпку. Купіў усё ж. Ды вось бяда, ані звесці не магу, не ведаю як. Ваджу смыкам па адной струне, а другія не звяду ніяк. Дома злуюць, кажуць: “До ўжо піліць, вушы запіліў усім». Я ў хлеў тады і там вучуся. Бацька бача такое дзела, пайшоў у Крэва да Магера. А той Магер быў музыка з музык. Дамовіўся бацька з Магерам, каб ён мяне вучыць узяўся. За пуд жыта, трох баранаў, ды каб па хаце памагаў. Я рады. Жыць у яго не жыў, але хадзіў пешком да свайго настаўніка. Хатка ягона маленькая, цёмная, ды ў кожным куце хлопцы сядзяць ды пілюць хто што. Як ён, той Магер, не адурнеў ад такой вучобы… І я таксама пачаў вучыцца. Першае, што я там навучыўся, добра помню — “Цяцёрку”, там адно за адно і пайшло… Вучыў ён нас так: прайграіць польку – мы за ім паўторваем. А калі што больш складанае, дык адзін –некалькі разоў, затым па частках пачатак запамінае, другі – другое калена, трэці – трэцяе, пакуль усё не завучым.” Старэйшы брат Уладзіслава Буцько кпіў з яго, а бацька казаў: “З музыкі хлеб невялікі. Няма лепшага гаспадара, як той, што пільнуецца рагача (плуга)”. Але з цягам часу бацька, гледзячы, як Уладзіслаў любіць музыку, купіў яму фабрычную скрыпку. “Ідзі, - кажа яму, - на стале пад ручніком хлеб твой ляжыць”. Гады да жаніцьбы У. Буцько іграў больш для сябе. Калі ў 1948 годзе ён ажаніўся і прыйшоў “у прымы” ў Крэўскі сельсавет, на хутар Гаравыя бліз вёскі Монтацішкі, там пазнаёміўся з такім жа самавучкай, што іграў на гармоніку, Казімірам Нурчынскім (памёр у 2011 годзе ва ўзросце 74 гадоў. З 60-х гадоў ужо не іграў, прадаў свой гармонік (са слоў дачкі Яўгеніі Шышко). Разам яны пачалі іграць “лепшую музыку”, больш і больш развучвалі новых мелодый. І з цягам часу, калі яны зарэкамендавалі сябе добрай ігрой на танцах, музыкаў пачалі запрашаць на вяселлі. Ды да таго яны сталі карыстацца попытам, што ігралі і на Смаргоншчыне, і на Ашмяншчыне, і на Валожыншчыне, і нават у Вільні. Было гэта пасля вайны. Потым далучыліся яшчэ кларнет і барабан. Усе былі самавучкі. Ігралі на танцах, на вяселлях, на “калхозных смотрах” і конкурсах. У той час у акрузе гэта музыка была асабліва папулярнай, вясковая супольнасць вельмі паважала музыкаў, лічыла іх творчасць сапраўднай каштоўнасцю. Блізкія Уладзіслава Іванавіча таксама любілі яго найгрышы. А сам У. Буцько ставіўся да сваёй музыкі так: “Скрыпка мне жыць памагае. Нараніцы як устаў, сначала малітву адгаварыў, а тады, скрыпка вісіць у мяне над койкай, снімаю скрыпку і малебенную бажэственную песню на скрыпке атыграю. Всё гэта атыграў, тады я как-будта выпалніў какой-то долг, радзіўся як быдта, і с аружыем пашоў да работы”. Аб скрыпках, якія спадар Уладзіслаў майстраваў сам, цёпла гаварыў: “А яны ў мяне гаварашчыя. Вазьму ў рукі: “Спрашывай, - кажа, - я ўсё атвечу. Усё ў мяне ёсць. А ты толька шукай”. А я шукаю-шукаю і найду. Гляджу – і песня”. У 1990-х гадах У. Буцько з жонкай пераехаў у Смаргонь. Тут ён пачаў майстраваць скрыпкі для сябе і нават на продаж, стаў больш іграць (калі жыў у вёсцы, шмат часу трацілася на гаспадарку). У канцы 90-х гадоў у касцёле ён пазнаёміўся з Чаславам Альфонсавічам Жыхам, які зацікавіўся асаблівым мясцовым выканальніцкім стылем, у якім іграў Уладзіслаў Іванавіч. Ч.А. Жых прыходзіў шмат разоў да У.І. Буцько і запісваў мелодыі. У сябе дома Часлаў Альфонсавіч зноў і зноў слухаў, спрабаваў, часам адразу не мог улавіць, але настойліва працаваў, і месяцы гэтай плённай працы далі свой здабытак. Смаргонскія найгрышы, якія іграла мноства народных музыкаў Смаргоншчыны, і якія перадаваўліся “з рукі на руку” на працягу ХХ стагоддзя, працягваюць жыць і ў ХХІ стагоддзі, дзякуючы руплівай працы Часлава Альфонсавіча Жыха, які не даў знікнуць выдатнаму элементу мясцовай музычна-інструментальнай традыцыі, пераняў ад аднаго з носьбітаў і перадаў асвоены навык далей, шырокаму колу новых носьбітаў, якія, у сваю чаргу, вучаць іграць сваіх пераемнікаў. Архіўныя запісы інструментальнай музыкі ад гурта з вёскі Кушляны Смаргонскага раёна (Кушлянская капэла), якія з’яўляюцца часткай архіву Уладзіміра Бярберава – даследчыка народнай музыкі, сузаснавальніка і мастацкага кіраўніка гурта “Ліцвіны”, апублікаваны для вольнага карыстання на сайце суполкі беларускіх этнографаў-аматараў “Вольны архіў”. Смаргонскія найгрышы маюцца ў рэпертуары Алеся Лося, вядомага ў Беларусі і за яе межамі мастака, рэстаўратара, этнографа, музыкі і майстра музычных інструментаў, таксама актыўна выкарыстоўвае іх у сваёй творчасці і музыка, этнограф, лідэр капэлі “На таку” Аляксей Крукоўскі

Стан бытавання:

менш распаўсюджаны

Апісанне залежнасці элемента ад традыцыйнага культурнага ландшафта, у якім існуе элемент:

З улікам таго факта, што матэрыялы па народнай інструментальнай музыцы Гродзенскага Панямоння, у тым ліку і Смаргоншчыны, запісаны ад жыхароў 1901 – 1955 гг. нараджэння, то і гістарычны кантэкст, у якім сфарміраваўся элемент, варта апісваць з пачатку ХХ стагоддзя. Вядома, што да 1917 года тэрыторыя сучаснага Смаргонскага раёна ўваходзіла ў склад Ашмянскага павета Віленскай губерніі Расійскай імперыі.У Першую сусветную вайну дадзеная тэрыторыя была акупіравана Германіяй; з мая 1919 г. да лета 1920 г. – Польшчай; са студзеня да мая 1919 г., з лета 1920 да 1921 г. існавала савецкая ўлада. З 1922 па 1939 г. – Польшча, Віленскае ваяводства. З канца 1939 г. – БССР. З 25.06.1941 г. да 5.07.1944 г. тэрыторыя была акупіравана нацысцкай Германіяй. З 1991 года – у складзе незалежнай Рэспублікі Беларусь. Безумоўна, тыя перамены, якія адбыліся на нашых землях за адно стагоддзе, не маглі не аказаць уздзеяння на дынаміку традыцыйнай культуры ў прасторы і часе, уключаючы такі важны яе складальнік, як змена светаўспрымання. Гэты феномен найбольш яскрава выступае пры параўнанні поглядаў на жыццё і акаляючы свет жыхароў, якія нарадзіліся ў пачатку і ў сярэдзіне ХХ стагоддзя. Рэгіянальная спецыфіка традыцый Смаргоншчыны вызначаецца сукупнасцю такіх яе складальнікаў, як узаемадзеянне культурных плыняў, якія ідуць з гісторыка-этнаграфічнага рэгіёна Паазер’я, з суседніх краін – Польшча, Літва, Латвія і інш.; поліканфесіянальнасць рэгіёну, дзе пануючымі з’яўляюцца дзве галіны хрысціянства – праваслаўныя (60% жыхароў) і католікі (25% жыхароў); большая, чым у іншых (асабліва ўсходніх) рэгіёнах Беларусі, ступень рэлігійнасці насельніцтва; рэгіянальная асаблівасць рытуальна-абрадавых практык, шляхоў і спосабаў іх ажыццяўлення. Гэтая сукупнасць па-рознаму праяўляецца ў розных відах народнай культуры. Так, каляндарныя традыцыі, якія, у параўнанні з аналагічнымі традыцыямі іншых рэгіёнаў краіны, характарызуюцца ў цэлым некаторай размытасцю, тым не менш у дастаткова цэласным выглядзе працягваюць сваё існаванне і ў цяперашні час: гадавымі каляндарнымі святамі, якія атрымалі найбольшае пашырэнне, з’яўляюцца Каляды і Вялікдзень; са святаў летняга цыкла вылучаюцца Купалле і жніво. У Ашмянска-Астравецка-Смаргонскім “кусце” найбольш поўна захавалася каляндарна-абрадавая традыцыя, але, як вядома, па сукупнасці многіх прыкмет гэтая тэрыторыя змыкаецца з заходняй зонай Беларускага Паазер’я. У якасці захавальніка найбольш поўнага фальклорна-этнаграфічнага комплексу абрадаў жыццёвага цыкла таксама выступае Ашмянска-Астравецка-Смаргонскі арэал. Багатымі і развітымі паўстаюць народная харэаграфія, песенная традыцыя, інструментальная музыка. Народная інструментальная музыка на Смаргоншчыне застаецца актуальнай і запатрабаванай часткай мастацтва вуснай традыцыі, у якой яна існуе. У рэгіёне захоўваюцца асноўныя сферы бытавання інструментальнай музыкі: у першую чаргу гэта народная харэаграфія, без якой немагчыма правядзенне ніводнага каляндарнага, сямейнага або сучаснага вясковага свята. Музычна-інструментальная традыцыя Смаргонскага раёна гучыць на фэстах, вяселлях, хрэсьбінах, вечарынах, у час адпачынку, суправаджае песні, прыпеўкі, гульні. “Смаргонскія найгрышы” з’яўляюцца выразнай праявай народнага інструментальнага выканальніцтва, якая сфарміравалася ва ўзаемадзеянні з культурнымі плынямі суседніх рэгіёнаў і пад уплывам бурных гістарычных падзей ХХ стагоддзя

Мова альбо дыялекты, якія выкарыстоўваюцца:

Сярэднебеларускія гаворкі з накладаннем польскай мовы

Матэрыяльныя аб’екты, якія звязаны з практыкай элемента:

Музычныя інструменты: скрыпка, гармонік, бубен, барабан, дудка, дуда, валёк, пішчык. Традыцыйныя рэгіянальныя касцюмы: мужчынскі (кашуля з ільну малочнага колеру з дробнай чырвона-чорнай вышыўкай на каўняры, борціку і манжэтах, у якасці пояса – ільняная вяровачка, штаны вілейскага тыпу, шэрыя ў невялікую палоску, на гумцы, чорныя скураныя боты да калена, саламяны капялюш), жаночы (белая льняная блузка з дробнай чырвона-чорнай вышыўкай на каўняры і манжэтах, спадніца шарсцяная, чырвоная ў чорную з сінім альбо зялёным клетку,чорныя скураныя чаравічкі, на галаве – белая шарсцяная хустка)

Іншыя нематэрыяльныя элементы, звязаныя з практыкай элемента:

Нематэрыяльнымі элементамі, якія звязаны з музычна-інструментальнай традыцыяй Смаргонскага раёна, з’яўляюцца танцы, бо мелодыя і танец дапаўняюць адно аднаго і цесна пераплецены паміж сабой. У дадатак для твораў беларускага фальклору характэрная моцная повязь трох слаёў: спеву, інструментальнай музыкі і танца. Інакш кажучы, творы часта імкнуцца да таго, каб мець і спеўны, і інструментальны, і танцавальны складнікі, якія павінны выконвацца адначасова. І вось што кажа пра гэтую з’яву Іна Назіна: “Менавіта ў старажытных абрадавых дзеях склаўся субстанцыянальна разнародны харэаграфічна-песенна-інструментальны комплекс, які зацвердзіўся ў фальклорнай традыцыі беларусаў у якасці этнавызначальнага. Яго абавязкова трымаліся і ў танцах запазычаных, якія ў Беларусі пачалі суправаджацца не толькі найгрышамі, але і адмыслова складзенымі да іх песнямі-весялухамі, песнямі-скакухамі ці прыпеўкамі, вядомымі пад самымі рознымі назвамі”. Гэтыя народныя танцы маюць наступныя асаблівасці: дынамічнасць, жыццярадаснасць, эмацыянальнасць і парна-масавы характар выканання. Рухі імклівыя, але не складаныя. Тэмп руху - умеркаваны, умеркавана-хуткі. Ліцьвін – пазаабрадавы парны танец 2/4 памеру, арнаментальнага тыпу, з устойлівай кампазіцыяй, рэгламентаванымі рухамі. Выконваецца пад інструментальную музыку, прыпеўкі, “пад язык”. “На гулянцы танцуе колькі хочаш пар”. Вішанька – непрымеркаваны парны танец 3/4 музычнага памеру. Суправаджаецца інструментальнай музыкай і прыпеўкамі. Выконваецца па колу любой колькасцю пар. Для танца “полька” музычнай асновай выступае любая мясцовая полька. Кампазіцыя танца мае ўстойлівыя і розныя ўстойліва-імправізаваныя варыянты. Можа выконвацца ў пары і паасобку, у павароце на месцы і з прасоўваннем наперад. Існуе як танец і як тып руху. Нарэчанька – непрымеркаваны танец. Суправаджаецца найгрышам і прыпеўкамі на мелодыю вядомай песні “Выйду я на рэчаньку”. Мае розныя тыпы і варыянты. У дадзеным танцы ўдзельнічае тры чалавекі: адзін хлопец (у сярэдзіне) і дзве дзяўчыны (па баках). Можа выконвацца любой колькасцю троек. Кракавяк – непрымеркаваны парна-гуртавы танец, які мае рэгламентаваную структуру, пераважна ўстойлівую лексіку, складаецца з дзвюх фігур. Выконваецца на мелодыю, блізкую да вядомай. У танцы ўдзельнічае любая цотная колькасць пар. Танец пад такой назвай быў створаны ў Польшчы і дайшоў да Беларусі ў той жа час, калі і полькі ― XIX ст. Але ў Беларусі ён быў моцна відазменены як у рухах, так і ў найгрышы; з ім адбылося нешта падобнае да таго, што адбылося з полькамі. У выкананні кушлянскай капэлы мы чуем менавіта беларуска-віленскую версію кракавяка. Абэрак – пазаабрадавы шматварыянтны танец 3/4 музычнага памеру. Мае устойлівую кампазіцыю і рэгламентаваную лексіку. Мелодыя танца блізкая да найгрыша “Абэрачак”, полькі “Антонаўка” і “Тармасуха”. Полька як жанр найгрыша і від танца мае чэшскае паходжанне і прыйшла ў Беларусь у XIX ст. Бытуе меркаванне, што полька як танец у сваёй аснове была блізкай да танцаў, якія дамінавалі ў Беларусі ў ранейшыя часы, і таму полькі “наслаіліся”, “зліліся” з беларускім танцавальным рэпертуарам. Што да найгрышаў полькі, то шэраг экспертаў па народных танцах, мяркуюць, што ў Беларусі з чыстага аркуша прыдумляліся свае полечныя найгрышы (сутнасна гэтак жа, як маглі прыдумляцца і свае вальсы). І дзве полькі, якія былі ў рэпертуары Кушлянскай капэлы можна лічыць прыкладамі такога мясцовага стварэння. Канечне, яны яўна не з’яўляюцца творамі для дуды ― беларускага мясцовага інструмента; яны прыдумляліся ўжо для гармоніка, ці для скрыпкі, ці для цымбалаў

Мадэлі перадачы элемента ў супольнасці:

Музычна-інструментальная традыцыя Смаргонскага раёна перадаецца ад носьбітаў да іх вучняў ва ўзорным ансамблі народнай музыкі “Гулянок” ДУА “Смаргонская ДШМ імя М.К.Агінскага”, узорным фальклорным гурце “Нальшчаначка” ДУА “Вучэбна-педагагічны комплекс Жодзішкаўскі яслі-сад-сярэдняя школа”. Найгрышы перадаюцца “з рукі на руку” на ўсіх інструментах. Носьбіт іграе мелодыю, а вучні паўтараюць за ім. Больш складаныя найгрышы паўтараюцца некалькі разоў, затым па партыях, кожны вучань іграе сваю партыю, пакуль не завучаць увесь найгрыш. Нягледзячы на тое, што ў асноўным носьбіты вучаць маладое пакаленне іграць на прафесійным узроўні, методыка навучання адрозніваецца ад акадэмічнай і ў тэхніцы, і ў інтанацыйнасці, і ў самім мысленні выканаўцы. Дзякуючы таму, што перадача элемента не абмежавана нотамі і ажыццяўляецца шляхам вуснага пераймання, у дзяцей удасканальваецца музычны слых, развіваюцца творчыя здольнасці. Акрамя таго, народны музыкант хоча і можа ўпрыгожваць сваю музыку, таму ключавой адметнасцю народнага інструментальнага выканальніцтва заўжды выступае свабода і магчымасць імправізацыі

Пагрозы для існавання і перадачы элемента:

Адсутнасць фінансавай і арганізацыйнай падтрымкі мерапрыемстваў, звязаных з фіксацыяй, развіццём, распаўсюджваннем і папулярызацыяй народнай інструментальнай музыкі Смаргонскага раёна

Найгрыш, капэля. вясельны марш, вальс,

Арэал бытавання музычна-інструментальнай традыцыі ў Смаргонскім раёне.pdf

Арэал бытавання музычна-інструментальнай традыцыі ў Смаргонскім раёне.pdf