Куратар:

Назва:

Культура беларускай дуды ў г.Мінску

Другая назва элемента НКС (прынятая ў канкрэтнай супольнасці, лакальны варыянт):

Дударства ў г.Мінску

Адпаведная(ыя) супольнасць(і), група(ы) альбо індывідуум(мы):

Асобныя дудары і майстры музычных інструментаў, якія пражываюць і працуюць у горадзе Мінску.

Арэол распаўсюджвання:

Кароткае апісанне элемента:

Нематэрыяльная каштоўнасць “Культура беларускай дуды ў г.Мінску” мае комплексную форму ўвасаблення і ўключае наступныя складнікі.
1.    Апісанне музычнага інструмента. Дудары горада Мінска выкарыстоўваюць музычны інструмент, які ўяўляе сабой аднабурдонную дуду. Яна адпавядае традыцыйным узорам, што бытавалі на тэрыторыі Беларусі. Інструмент  складаецца са скуранога меха, соскі-сопеля, жалейкі і бурдона. У якасці матэрыяла выкарыстаны скура буйной  рагатай жывёлы, драўніна клёна, раструбы (рагаўні) могуць быць выкананы з рога буйной рагатай жывёлы. Тэхналогія вытворчасці ўключае тачэнне, свідраванне, склейку або прашыванне скуранога мяшка, наступную настройку інструмента.
2.    Музычна-інструментальнае выканальніцкае мастацтва грунтуецца на традыцыйным рэпертуары дудовай музыкі, а таксама ўключае сучасныя найгрышы, выконваемыя як сольна, так і ў ансамблі з іншымі беларускімі народнымі інструментамі. Дудары г.Мінска маюць прафесійную вышэйшую музычную адукацыю і з’яўляюцца баяністамі, трубачамі, кларнецістамі або флейцістамі і валодаюць акадэмічнай манерай выканання. Сярод выканаўцаў большасць складаюць мужчыны. Падчас выканання некаторыя дудары трымаюць дуду пад левы бок, некаторыя пад правы, таксама могуць прытрымліваць бурдон каля меха. У рэпертуары або імправізацыі саміх выканаўцаў, заснаваныя на  народным фальклоры, мелодыях з “Полацкага сшытку”, або апрацаваныя ці напісаныя творы сучаснымі беларускімі кампазітарамі У.М.Громам, А.Я.Крамко, І.А.Мангушавым. Мелодыі, якія выконваюць на дудзе, уключаюць, у тым ліку, танцавальна-вакальныя кампазіцыі. Як правіла, найгрышы на дудзе могуць быць як уступ да музычнага твора, які выконваецца ансамблем, або сола паміж ансамблевым выкананнем. Пашыраецца практыка спалучэння ігры на дудзе пад акампанемент фартэпіяна.
3.    Разнастайныя формы культурных практык з удзелам дудароў. На тэрыторыі г.Мінска  дудары ўваходзяць у склад розных калектываў, сярод якіх Беларускі дзяржаўны акадэмічны заслужаны харэаграфічны ансамбль “Харошкі”, Нацыянальны акадэмічны хор Рэспублікі Беларусь імя Генадзя Цітовіча, Філармонія для дзяцей і юнацтва Беларускай дзяржаўнай філармоніі, Заслужаны аматарскі калектыў Рэспублікі Беларусь ансамбль народнай песні і музыкі “Шчодрыца” Мінскага гарадскога палаца культуры, Заслужаны аматарскі калектыў Рэспублікі Беларусь, фальклорны ансамбль “Дударыкі” УА “Гімназія № 14 г.Мінска” і іншыя прафесійныя і аматарскія гурты. Дудовая музыка ўключана ў рэпертуар акадэмічных, школьных і аматарскіх  калектываў. Адной з форм культурна-адукацыйных практык з удзелам дудароў з’яўляецца выкладанне дуды ў гуртках устаноў школьнай і па-зашкольнай  адукацыі, знаёмства студэнтаў Інстытута павышэння кваліфікацыі БДУКМ з дадзеным інструментам і яго гучаннем падчас заняткаў. Дудары і майстры ўдзельнічаюць у фэстах, кірмашах, творчых конкурсах, канцэртах, музейных культурна-асветніцкіх праектах і інш.
4.    Сакральна-міфалагічныя ўяўленні, звязаныя з беларуской дудой. Традыцыйна дуду лічаць рытуальным інструментам, які першапачаткова звязвалі з культам Перуна і выкарыстоўвалі для выклікання дажджу. Адначасова распаўсюджаны ўяўленні, якія звязваюць дуду з культам казы і аднаўленнем жыцця праз агонь. Устойлівымі ўяўленнямі з’яўляюцца асацыяцыі дуды з падземным светам. Менавіта гэтымі ўяўленнямі тлумачыцца форма дуды: бурдон, які апушчаны ўніз, сімвалізіруе падземны свет, скураны мех (першапачаткова са шкуры казы) – сувязь паміж падземным светам і сучасным зямным жыццём. Пасля смерці “казы” (зносу скуранога меха)  дуда пераўтвараецца ў чорнага лебедзя (форму лебедзя нагадвае дуда ў перавернутым стане).

Катэгорыя элемента:

Выканальніцкія мастацтвы » Музыка

Веды і навыкі, якія могуць быць карыснымі і цікавымі сучасным спажыўцам:

Функцыянаванне дударскай выканальніцкай традыцыі ў соцыуме было вельмі разнастайным і ахоплівала розныя пласты насельніцтва. Так, дуда гучала ў абрадах пахавальнага і памінальнага характару, пра што захавалася згадка ў паказанай вышэй «Аповесці аб трох каралях-валхвах»: «…подлоуг але вежды кдень коли оу местех хрестіанских албо кацерьских живоут оусегда он неделю пораненькоу с дудами и с гуслями». Розныя забаўляльныя і танцавальныя падзеі ў дамах шляхты праходзілі таксама ў суправаджэнні дуды: у 1644 г. ураднік ВКЛ Тышкевіч запрасіў маршалка ў свой дом патанчыць «…при дудах нашых сельских». Шматлікія апісанні вясельных рытуалаў і ролі дудара ў іх можна знайсці ў фальклорна-этнаграфічных работах ХІХ ст. – П. В. Шэйн «Матэрыялы для вывучэння побыту і мовы рускага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю», Е. Р. Раманаў «Беларускі зборнік: Быт беларуса» і іншых. І. Д. Назіна вылучае выхад у свет нарыса «Дудар і Музыка» (1892) вядомага беларускага этнографа М. Я. Нікіфароўскага (1845–1910). Гэты нарыс, як падкрэслівае І. Д. Назіна, уяўляе сабой першае ў Беларусі спецыяльнае этнаграфічнае даследаванне, дзе шматаспектна і дэталёва адноўлены цэласны вобраз дудара, пачынаючы з дзіцячых гадоў і да станаўлення яго як народнага музыканта-прафесіянала, «сапраўднага служыцеля» (Нікіфароўскі) сельскай абшчыны, прызначэнне якога – весяліць народ. На аснове рознабаковага падрабязнага апісання марфалагічных, эргалагічных, функцыянальных асаблівасцяў дуды, міфалагічных і рэальных уяўленняў пра яе выяўляюцца сацыякультурныя сувязі інструмента з рознымі бакамі жыцця народа, прызначаецца месца і роля дуды ў побыце вясковага насельніцтва паўночна-заходняй Беларусі.

Актуальныя cацыяльныя і культурныя функцыі:

Адметнай рысай нашай адроджанай рэканструяванай дударскай традыцыі з’яўляецца тое, што ў яе захаванні на тэрыторыі Беларусі зацікаўлены розныя прадстаўнікі грамадства (вучоныя, музыкі – як прафесіяналы, так і аматары, майстры і інш., выкладчыкі, выканаўцы, слухачы і інш.).

Арганізацыі (няўрадавыя, грамадскія, дзяржаўныя), якія спрыяюць практыцы перадачы элемента:

Сярэднеадукацыйныя навучальныя ўстановы, цэнтры па-зашкольнай адукацыі, установы паслявузаўскай падрыхтоўкі (інстытут павышэння кваліфікацыі, установы культуры (палацы культуры, музеі і інш.), радыё і тэлебачанне.

Паходжанне элемента:

Першая згадка пра дуду сустракаецца ў канцы XV ст. у помніку перакладной старажытнай беларускай літаратуры «Аповесці пра трох каралёў валхвоў». Самая ранняя, якая дайшла да нас выява дуды на беларускіх землях зафіксавана на керамічнай плітцы XVI ст., якая была знойдзена ў мястэчку Мельнік. Беларуская дуда на працягу сваёй гісторыі развіцця на нашых землях атрымлівала розныя найменні. Так, у «Лексіконе» Памвы Берынды ХVII ст. прыводзяцца назвы дуды – «сопль» і «перегудница». Аўтар вызначае «сопль» як абазначэнне групы духавых інструментаў, сярод якіх «сопель», пищалка», «флетня», «фуяра», «дуда» і інш. Пры гэтым звяртаецца асаблівая ўвага на паняцце «перагудница», гэта значыць «дуда, шторт», пры гэтым выканаўца называецца «перагуднік», гэта значыць «дударь, штортист», што паказвае на тое, што найменне беларускай дуды было адасоблена ад усёй групы духавых. Беларускія мастацтвазнаўцы паказваюць і на згадванне дуды ў “Аповесці аб Трыстане і Ізольдзе” (канец XVI ст.): «И на тои радости велелъ король Марковитщемъ исполнити серцо весельем, а говорил: Прывелъ ми Трыщан чыстое золото, казал прывести всякие гудбы и дуды, и бубны, трубы, шахи, варцабы». У працах беларускіх навукоўцаў Г. І Барышава і А. К. Саннікава, прысвечаных беларускаму народнаму тэатру «Батлейка» (канец XVI-XX стст.), таксама говорыцца пра дударскае мастацтва. Напрыклад, у другой частцы прадстаўлення “Батлейкі” выкарыстоўваўся народны аркестр (т. зв., “траістая музыка”) у складзе скрыпкі, цымбал, дуды і бубна [2, с. 63]. Найбольш ранняе апісанне канструкцыі дуды з’явілася, наколькі вядома, у 1854 г. Належыць яно вольнаадпушчанаму чалавеку памешчыка Паўлавічава Мікалаю Анімэлі, які «апісаў побыт сялян, якія жывуць абапал паштовай дарогі з Себежа ў Люцын, амаль на трыццаці-вёрстнай адлегласці ад Себежа, да мяжы Люцынскага павета, на прасторы, прыкладна тысячы квадратных вёрст». Паводле яго дадзеных, музычныя прылады тутэйшых сялян складаюцца са скрыпкі і дуды. Калі скрыпкі былі як фабрычнага, так і самастойнага вырабу, то дуды выключна ўласным вырабам гуляючага. З падрабязнага апісання арганалогіі інструмента і спосаба грання на ім, мы робім выснову, што гэта была аднагукавая дуда (дуда з адным бурдонам). Але сутсракаліся там і дуды іншай канструкцыі, так званая «мацянка» (дуда з трыма бурдонамі) [1, с. 245, 246]. Важныя звесткі аб тым, з якога матэрыяла рабілі мех для дуды мы сустракаем у беларускай каляднай народнай песне з Магілёўскай губерніі Рагачоўскага уезда [16, с. 97]: «Хотели козочку Дай загубити, Шкуру содрати, Дуду пошити. Ня бойся, козачка, Ни стральцов-бойцов, Побойся, козачка, Стараго дзеда С сiвой бородой, Ён табе згубя, Шкуру облупя, Дуду пашія Грай, моя дуда!» Дуда грала як сольна, так і разам з іншымі інструментамі ў ансамблі і выконвала сваю важную функцыю ў народным жыцці: на каляндарна-абрадавых святах (Каляды, Валачобнікі, Жніво), а таксама ў сямейна-абрадавых традыцыях (Вяселле, Памінанне), і ў час рознага кшталту народных забаў і танцаў. Асобна адзначым удзел дудароў у абрадавай народнай гульні «Жаніцьба Цярэшкі», якая праводзілася пад час Калядаў (Паазер’е). Дудар, як важны ўдзельнік гурта валачобнікаў, узгадваецца П. М. Шпілеўскім: «при партии непременно имеются музыкант, и иногда и два, один со скрипкой, другой с так называемой дудой». У этнаграфічным артыкуле Е. Р. Раманава «Выміраючы інструмент», (1910 г.) упершыню вельмі падрабязна прыводзяцца звесткі аб памерах частак інструмента і матэрыяле, з якога яны вырабляліся, а таксама рэпертуар дудароў. Пачаткам другога перыяду ў гісторыі вывучэння дуды, па адзнаках І. Д. Назінай, стаў запіс 95-ці гадовага дудара Гаўрылы Слаўчыка з Гарадоцкага раёна Віцебшчыны, зроблены савецкімі этнамузыколагамі Я. У. Гіппіусам і З. В. Эвальд у 1931 г. ў Ленінградзе. Пазней у 1941 г. адзін з найгрышаў быў апублікаваны ў зборніку «Беларускія народныя песні» з каментарамі ў артыкуле «Заўвагі пра беларускую народную песню». Аналіз зафіксаванага найгрыша паказвае як строй інструмента Слаўчыка, структуру гукарада меладычнай трубкі (жалейкі), так і тэмбрава- і высотна-рэгістравыя суадносіны жалейкі з “гукам” (бурдонам). Як падкрэслівае І. Д. Назіна, гукарад жалейкі складаецца з дзвух сегментаў – субкварты з субсекундай і пентахорда мінорнага нахілення; асноўны апорны тон гукарада c².Такі прынцып будовы гукарада характэрны для песенных напеваў Паазер’я, што падцвярджаюць матэрыялы зборніка «Песні Беларускага Паазер’я» З. Я. Мажэйкі [10, с. 114,115]. Адлегласць паміж бурдонам і ніжнім тонам гукарада жалейкі, па Я. Гіппіусу, дуадэцыма, амбітус паміж бурдонам і асноўным апорным тонам гукарада жалейкі – дзве актавы. Акрамя таго, Гіппіус піша аб сувязі паміж інтанацыйнымі традыцыямі беларускіх лірнікаў і дудароў. Пастаяннае ўжыванне фаршлагаў перад кожным тонам, стварае сістэму “ўяўных” квінтовых і актаўных бурдонаў, якія дапаўняюць асноўны [5, с. 121]. Яшчэ адзін фоназапіс дударскага найгрыша з Беларусі прыведзены ў дапаўненні да «Атласу музычных інструментаў народаў СССР» Г. Благадатава, К. Вярткова і Э. Язавіцкай [10, с. 116]. У 1920-1930 гады дуда адлюстроўвала сабою самы тыповы традыцыйны інструмент Беларусі. У перадваенны час дудары прадстаўлялі Беларусь на розных усесаюзных конкурсах і не толькі. У 1925 г. па парапанове наркамату культуры СССР Луначарскага на мастацкую выставу ў Парыж накіравалі цэлы ансамбль беларускіх дудароў. Гэты выступ выклікаў вялікую цікавасць за мяжой да беларускага выканальніцкага мастацтва (часопіс Полымя № 2 1926 г.). На міжнароднай музычнай выставе ў 1927 г. у Франкфурце-на-Майне дэманстравалася калекцыя беларускіх інструментаў, сярод якіх была дуда [14 с. 179, 181]. У канцы 1920-х – сярэдзіне 1930-х гг. супрацоўнікі Усесаюзнага радыё зрабілі гуказапісы беларускіх дудароў Хведара Стэся, Міколы Навіцкага і Сцяпана Шахаўца. На жаль, вялікай колькасці фонаматэрыялаў і іх транскрыпцый мы не маем. Дзякуючы выкананню задання № 11 навуковага раздзела Дзяржаўнай праграмы «Культура Беларусі (на 2011-2015)» быў знойдзены, апісаны і ўведзены ў навуковы абарот вельмі важны хранікальна-дакументальны матэрыял. Гэта фрагмент з кінажурнала «Савецкае мастацтва»( № 7, 1939 г. ) у якім зафіксаваны дудары даваеннага перыяда з аўтэнтычнай манерай выканання і інструментамі ХХ ст. з Гарадоцкага раёна, Віцебскай вобласці [12]. У перадваенны час пачынаюць карыстацца папулярнасцю іншыя нардныя музычныя інструменты: сярод іх цымбалы. Прывабліваюць іх кануструктыўныя і тэмбравыя магчымасці, ужыванне гэтага інструмента у ансамблі. Яскравы прыклад – аркестр Язэпа Жыновіча, у якім асноўную ролю займаюць цымбалы. У інструментальнай народнай практыцы распаўсюджваецца ансамбль цымбалы – скрыпка [14, с. 182, 183]. У вёсках актыўна выкарыстоўваецца гармонік, які набірае шырокую папулярнасць. Дуда, якая па большасці з’яўлялася сольным інструментам, адыходзіць з цягам часу ў вясковым асяроддзі на другі план. Апошнім выступам дудара прынята лічыць выступ Язэпа Гвозда з калгаса імя Красіна Ушацкага раёна на Рэспубліканскім аглядзе самадзейнасці ў Мінску ў кастрычніку 1951 г. (часопіс Звязда. 1951. 1 ліст.) Зараз, як піша даследчык З. Сасноўскі, дуда Я. Гвозда захоўваецца ў яго сваякоў у Мічурынску [14, с. 257]. Працэс адраджэння дударскай традыцыі пачаўся ў 1970-х гадах ХХ стагоддзя. Муляж дуды майстрам Лычкоўскім быў зроблены напрыканцы 1970-х гг. У той жа самы час фалькларыст і музыка Уладзімір Гром разам з майстрам Аляксандрам Жукоўскім зрабілі граючы інструмент, але ў вырабе меліся хібы (дуда не строіла). Другая спроба ў 1982 г. майстра У. Грома была ўдалай: ён вырабіў дуду, якая дакладна інтанавала. Менавіта з гэтым інтсрументам ён выступаў на сцэне (ансамбль “Крупіцкія музыкі”). Матэрыялы для вырабу дуды былі выкарастаныя не традыцыйныя. Са слоў майстра Т. Кашкурэвіча, былі і іншыя эксперыменты. Напрыклад, цікавую дуду з выкарыстаннем не традыцыйных матэрыялаў, зрабіў майстар Пратасевіч з Капыля [15, с. 43]. Узгадаем вядомага майстра Уладзіміра Пузыню. Першую сваю дуду ён зрабіў у 1982 г. Гэтая дуда гучала ў фільме «Людзі на балоце» 1983 г. Матэрыялы для вырабу таксама выкарыстоўваліся не традыцыйныя. Пазней была зроблена іншая дуда, якая гучала на Першым сусветным фальклорным фестывалі ў Маскве ў 1985 г. Менавіта гэты інструмент быў высока ацэнены Г. Цітовічам [15, с. 43]. Першыя дуды з чаратовым пішчыкам (паводле апісання артыкула этнографа Е. Р. Раманава) у 1980-х гг. пачаў рабіць А. Лось (мастак, майстар традыцыйных інструментаў, даследчык, этнограф), які на той момант жыў у в. Заручыны Смаргонскага раёна. Пошукі матэрыялу і выраб новых інструментаў працягваліся да 1987 г., калі ён змог зрабіць якасныя інструменты (аднагукавыя дуды, дуды з адным бурдонам) [15, с. 44]. Свой шлях майстра па вырабу інструментаў у 1989-1990-х. гг. пачаў мастак Т. Кашкурэвіч. У 1991 г. загучалі разам дзве беларускія дуды – А. Лася і Т. Кашкурэвіча. На фестывалі ў Вільні «Skamba kankaliai» гэта выклікала вялікі энтузіазм і захапленне ва ўсіх прысутных [15, с. 45 ]. Вядомым майстрам па вырабу духавых існтрументаў з’яўляецца В. Кульпін. На дадзены момант на тэрыторыі Беларусі вырабам дуды займаюцца маладыя, але вядомыя майстры Дз. Сухі, С. Чубрык, А. Сурба і іншыя. Інструменты, вырабленыя нашымі майстрамі, большасць якіх пражываюць у г. Мінску, шырока ўжываюцца і карыстаюцца папулярнасцю у Беларусі і за межамі нашай краіны.

Стан бытавання:

менш распаўсюджаны

Апісанне залежнасці элемента ад традыцыйнага культурнага ландшафта, у якім існуе элемент:

Дударская традыцыя на Беларусі была распаўсюджана на Віцебшчыне, паўночна-заходняй і ўсходняй частцы Міншчыны, паўночнай частцы Гродзеншчыны. Вялікую працу па вывучэнню арэала распаўсюджвання дуды на тэррыторыі Беларусі зрабіў даследчык і сучасны выканаўца на дудзе Яўген Барышнікаў (артыкул «Месцы самыя дударскія»). Ён картаграфаваў звесткі аб дударскай традыцыі «рэгіёну ВКЛ», абапіраючыся і абагульняючы розныя звесткі: гістарычныя, этнаграфічныя, архіўныя, музейныя дадзеныя На думку Я. Барышнікава, сабраныя дадзеныя прэзентуюць досыць дыскрэтную і, на першы погляд, хаатычную карціну, але камп’ютэрная інтэляцыя гэтых кропак дазваляе не проста акрэсліць арэал распаўсюду дудаў, але і вызначыць месцы найбольшай «канцэнтрацыі» дударскай традыцыі: найперш гэта “паласа” па лініі Барысаў-Лепель-Дзісна-Себеж (самая высокая шчыльнасць фіксацыі звестак пра дуды пачынаючы ад ХVII ст. да нашых дзён). Я. Барышнікаў робіць выснову, што адзначаная тэрыторыя з’яўляецца найбольш верагодным ядром дударскай традыцыі рэгіёну. Іншыя тэрыторыі, на якіх існавала дударская традыцыя, – ваколіцы Свянцанаў і Лабанары на літоўска-беларускім памежжы, а таксама Гарадоцкі раён Віцебскай вобласці. Я. Барышнікаў адзначае досыць цэльны арэал распаўсюду дудаў, выказвае гіпотэзу, што свой шлях распаўсюджанне дуды вядзе з Гарадзеншчыны, праз Віленшчыну і Латгалію, ахоплівае ўсю Паўночную і ладную частку Цэнтральнай Беларусі, а таксама Заходнія часткі Смаленшчыны і Цвершчыны. На поўначы і паўночным усходзе мяжа гэтага рэгіёну супадае з межамі беларускіх гаворак. Тым не меньш Я. Барышнікаў лічыць, што арэал распаўсюду дудаў не заўсёды цалкам супадае з беларускім этна-лінгвістычным абшарам: паўднёва-ўсходняя мяжа арэалу досыць размытая, магчыма карэлюе з тэрыторыяй рассялення балцкіх плямёнаў, больш дакладныя высновы патрабуюць удумлівага супастаўлення выяўленага арэалу распаўсюджвання дударскай традыцыі з лінгвістычнымі, адміністратыўнымі, археалагічнымі, гісторыка-культурнымі і іншымі картамі рэгіёна. Тоеснаць арганалогіі (канструкцыі) музейных экспанатаў разам з цэльнасцю высветленага арэалу і этнічнай, моўнай, культурна-гістарычнай разнастайнасцю на гэтых землях дазваляюць Я. Барышнікаву сцвярджаць аб міжнацыянальнасці інструмента, прыналежнасці яго да рэгіёна, а не да этнаса. Дуды паўночна-беларускага тыпу можна сустрэць на тэрыторыі Польшчы, Літвы, усходняй частцы Латвіі. Гэта абумоўлена агульнай гістарычнай спадчынай і доўгім часам знаходжання ў адзінай дзяржаве – Вялікім Княстве Літоўскім, а таксама ўзаемадзеяння паміж сабою народных традыцый.

Мова альбо дыялекты, якія выкарыстоўваюцца:

Руская мова, беларуская мова

Матэрыяльныя аб’екты, якія звязаны з практыкай элемента:

Спецыяльныя футаралы для дуды і яе асобных частак, інструменты для вытворчасці дуды, зборнікі нот твораў у перакладзе для дуды

Іншыя нематэрыяльныя элементы, звязаныя з практыкай элемента:

Іншыя інструменты, спевы, танцы, абрады, святы.

Мадэлі перадачы элемента ў супольнасці:

Праз установы, ад пакалення да пакалення праз установы.

Пагрозы для існавання і перадачы элемента:

Адсутнасць курсаў па вывучэнню дуды ў музычных школах і педадагічнага рэпертуару, выраб інструментаў (дуды) мае штучны характар, не даследаваны да канца рэпертуар дудароў, недастатковасць зборнікаў нот, не створаны метадычны цэнтр па збору і захаванню матэрыялаў пра культуру беларускай дуды ў г.Мінску.

Дударства, Дудар, Дуда, Бурдон, Рагаўня