Выцінанка – від традыцыйнага дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Гэта ажурны ўзор, выразаны з белай ці каляровай паперы. Выцінанкі бываюць геаметрычнымі, расліннымі ці нават сюжэтнымі, з выявамі людзей ці жывёл. У Беларусі выцінанка была найбольш распаўсюджана ў ХІХ – першай палове ХХ стагоддзяў. Выкарыстоўвалася для ўпрыгожання жытла, як аздоба інтэр’ера ці яго асобных элементаў да свят і ўрачыстасцей. Папяровыя фіранкі на вокнах, абклады на абразах, узоры на сценах і мэблі былі папулярныя пасля вайны ў вёсцы. Жанчыны рабілі іх, каб упрыгожыць хату на Раство ці Вялікдзень. Выкарыстоўвалі паперу, бо яна была танная. Бывала, што ўзоры выразалі нават з газеты. На Беларусі захавалася не так шмат старажытных узораў дадзенага віду народнай творчасці. Гэта звязана з нетрываласцю матэрыялу. Калі выцінанка мела непрывабны выгляд, то яе замянялі на новую, захоўваць старыя не мела сэнсу, бо іх стваралі адносна лёгка і хутка. Таму вельмі складана прасачыць рэгіянальныя асаблівасці беларускай выцінанкі. Сучасная беларуская выцінанка – вельмі адметная і самастойная мастацкая з’ява. Даследчыкі кажуць аб адраджэнні гэтага віду народнай творчасці ў апошнія два дзесяцігоддзі. Адыход ад практычных і ўтылітарных функцый, набыццё ўласнай мастацкай самакаштоўнасці, імкненне і здольнасць адлюстраваць любую тэму прывялі да іншага стаўлення да выцінанкі. Цяпер гэта аб’ект музейных калекцый, выстаў народнага мастацтва; арыгінальны падарунак і сувенір.
У творчасці ўсіх сучасных майстроў-выцінаншчыкаў, нягледзячы на разнастайнасць тэм і прыёмаў, прасочваецца сувязь з традыцыяй. Тэматыка твораў рознабаковая – ад адлюстравання побыту, фальклору, міфалогіі, традыцыйных свят і абрадаў, замалёвак народнага жыцця, помнікаў архітэктуры да глыбока філасофскіх сюжэтаў. Кожны чалавек можа займацца выцінанкай, выразаць кветкі, рабіць закладкі ў кніжкі, пано ў інтэр’еры. Гэта дэмакратычны від мастацтва, якім можа займацца любы чалавек, у любым узросце, не абавязкова мець надзвычайныя здольнасці.
Адным з відаў традыцыйнага дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва Беларусі з'яўляецца выцінанка – ажурнае сіметрычнае выразанне з суцэльнага ліста паперы. Скарыўшы многія дзяржавы, яно прыжылося настолькі, што яго лічаць сваім спрадвечным традыцыйным рамяством многія народы.
Мастацтва выцінанкі – традыцыйны беларускі від творчасці, які дасягнуў высокага мастацкага ўзроўню. Выразанне ажурных узораў з белай і каляровай паперы фарміравалася як адзін з відаў народнага мастацтва. У народным побыце беларусаў гэты від творчасці стаў распаўсюджаны ў сярэдзіне ХІХ ст. Гэтаму спрыяла некалькі прычын:
1. Шырокае выкарыстанне паперы ў побытавых мэтах, бо да ХVІІІ ст. на беларускіх землях было пабудавана каля 30 папяровых фабрык, папера стала даступнай і адносна таннай.
2. Змена характара інтэр’ера беларускага жылля. З пераходам ад “чорнай” (задымленай) хаты да “чыстай” інтэр’ер яе запаўняўся мастацкімі тканінамі, вышыўкай, вырабамі з дрэва і г.д. Не апошнюю ролю ў фарміраванні ўнутранага ўбрання жылля адыгралі і выцінанкі. Яны былі цесна звязаны з жыццём народа, яго вераваннямі і ўяўленнямі, з’яўляліся найбольш даступнай формай мастацкай творчасці беларусаў.
3. Культурныя сувязі беларусаў з іншымі народамі. Варта адзначыць, што ў кожнай мясцовасці ўсталёўваліся свае мастацкія асаблівасці гэтага віда творчасці. Украінскія выразкі – вясёлыя, стракатыя, яркія і адрозніваюцца дробнымі матывамі. Для прыбалтыйскіх выразак характэрны строгія лініі ўзора, стрыманасць, нярэдка сустракаюцца натуралістычныя кампазіцыі. Для беларускіх і польскіх выцінанак – спакой і стрыманасць, жыццёвая практычнасць.
На сённяшні дзень мастацтва выцінанкі Віцебскай вобласці вельмі разнастайнае і багатае па сваіх формах. У ім прысутнічае поўны асартымент усіх магчымых вырабаў у гэтай тэхніцы: побытавыя фіранкі, сурвэткі, вугалкі, падузорнікі; сюжэты на традыцыйныя тэмы – букеты, кветкі ў вазонах, гірлянды, Дрэвы жыцця, птушкі і інш., якія выкарыстоўваюццца для афармлення аконных рам, пано; кампазіцыі на сюжэты з увядзеннем антрапаморфных і архітэктурных выяў, народных святаў і абрадаў, духоўных тэм; сілуэтная выразка; станкавыя кампазіцыі; аб’ёмныя работы – птушкі, паштоўкі, ліхтары, зоркі і інш.
Беларускае мастацтва выцінанкі мае наступныя адметныя вартасці:
- Мастацкія: рытмічнае паўтарэнне элементаў арнамента, іх раўнамернае сіметрычнае размяшчэнне на плоскасці круга, квадрата або прамавугольніка, што стварае прыгожы малюнак і цэльную кампазіцыю; традыцыйнае для беларускіх майстроў “Дрэва жыцця” выступае і як самастойны твор, і як цэнтральны матыў дэкаратыўнай кампазіцыі. складанасць і вытанчанасць формаў, ажурны ўзор з’яднаны ў непаўторным адзінстве.
- Духоўныя: пераемнасць традыцый; непарыўная сувязь з жыццёвымі абставінамі майстроў, прымацаванасць творчасціда роднага краю.
Выцінанка – гэта ажурны сілуэт, які атрымоўваецца ў выніку выразання з белай, чорнай альбо каляровай паперы на аснове розных відаў сіметрыі, пасля чаго ствараюцца ўзорыстыя дэкаратыўныя вырабы.
Традыцыйная выцінанка – папяровая выразка зробленая без папярэдняй прамалёўкі выразаных контураў з аднаго суцэльнага ліста паперы, асноўнае прызначэнне якой – утылітарнае і дэкаратыўнае.
Тэхналогія стварэння беларускай выцінанкі грунтуецца на асаблівасцях матэрыялу: ліст тонкай паперы можна скласці ў любым кірунку і выразаць нажніцамі або нажом ўзор, які будзе ў дакладнасці паўтораны столькі разоў, колькі разоў быў складзены ліст. Чым танчэйшая папера, тым больш згібаў можна зрабіць. Стварэнне ўзору ў выразках - галоўны элемент працы, таму малюнку надаецца асаблівая ўвага. Узор залежыць, перш за ўсё, ад прызначэння вырабаў.
На Берасцейшчыне, як і ў іншых рэгіёнах Беларусі выцінанка мела свае адметныя рысы, але для іх усіх характэрныя наступныя агульныя асаблівасці:
-геаметрычнасць узораў;
-выкарыстанне своеасаблівага набору знакаў-архетыпаў, якія захаваліся яшчэ з паганскіх часоў у народным мастацтве;
-дэкаратыўнасць вобразаў.
У аснове тэхналагічнага вырабу выцінанкі ляжаць пэўныя сімвалы. Сімволіка ўзораў беларускай выцінанкі з'яўляецца традыцыйнай для арнаментаў розных відаў народнай творчасці (ткацтва, вышыўка, разьба па дрэве і інш.).
Ёсць сімвалы, якія з'яўляюцца абавязковымі атрыбутамі тых ці іншых святаў. Такім, напрыклад, з'яўляецца сонца і яйка, як абавязковы атрыбут Вялікадня, зорка, як сімвал Каляд і г.д.
З паганскай міфалогіяй старажытных народаў відавочна звязаны зааморфныя і раслінныя матывы выцінанак. У большасці выпадкаў іх называюць проста “птушкі” і “дрэва жыцця”. Па сілуэце яны нагадваюць пеўняў, галубоў, сустракаюцца таксама і паўліны.
Варта адзначыць, што большасць матываў выцінанак пазней сталі геаметрычнымі і кветкавымі. Гэтую з'яву можна растлумачыць наступным чынам: выцінанкі атрымалі распаўсюд у той час, калі ў народным мастацтве сімвалізм сыходзіў на другі план, саступаючы месца ўпрыгожвальніцтву. Таму ў выцінанцы, як яркім узоры дэкаратыўнага мастацтва, дадзеная тэндэнцыя адлюстравалася асабліва выразна (як і ў вышыўцы, роспісу па тканіне і г.д.). Асабліва моцны ўплыў на развіццё выцінанкі аказаў гарадскі ўклад жыцця ў канцы XIX стагоддзя, у моду ўвайшлі матывы размаляваных фабрычных тканін, шпалер, ўзоры з альбомаў для рукадзелля і т.п
Найбуйнейшае адраджэнне выцінанкі на Берасцейшчыне пачалося ў пачатку 2000-х гадоў, калі, ужо тады, знакаміты берасцейскі майстар выцінанкі Вяль Святлана правяла шэраг майстар-классаў для работнікаў культуры вобласці, пасля чаго сцены ўстаноў культуры пачалі прыгожа аздабляцца класічнымі народнымі сюжэтамі выцінанкі (дрэва жыцця, птушкі і інш.). Паралельна ў г.п. Ружаны майстар выцінанкі Юрый Малышэўскі ствараў шляхам выразання скальпелем сюжэтныя папяровыя кампазіцыі на гістарычныя і жыццёвыя тэмы. Крыху пазней у Берасці развіваць выцінанку пачалі амаль адначасова дзве выбітныя майстрыхі Марына Марчук і Ніна Міхайлава, адна – перадавала майстэрства сярод студэнтаў, другая – навучэнцам сярэдняй школы. Вынікам гэтай працы сталі абласныя выставы выцінанкі і друкаванае выданне “Вялікодны вернісаж” (2010 г., выданне дадаецца).
Зараз ў вобласці грунтоўна займаюцца тэхнікай “выцінанка”, і перадачай яе малодшаму пакаленню каля 10 выбітных майстра.
